Үһүйээннэр, номохтор - Сүлбэ Багдарыын

Багдарыын Сүлбэ

Талыллыбыт үлэлэр

Бастакы кинигэ

ААН ТЫЛ

Сир аатын хомуйуохха, чинчийиэххэ баар эбит диэн санаа XX үйэ 60-с сылларын саҕаланыытыгар, Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үлэлии олордохпуна, киирбитэ уонна үөрэнээччилэрим көмөлөрүнэн сир аатын хомуйбутунан барбытым. Ол бэлиэтэ, туоһута буолан, бу хомуурунньукка кинилэр үлэлэриттэн син балайда киирдэ.

Хомуллубут матырыйаалы быһааран, дьон билиитигэр таһааран киирэн барбытым. Ол онон «Бүлүү диэн тыл үөскээһинэ» диэн бастакы суруйуум «Бэлэм буол» хаһыакка (03.03.1963) тахсыбыта.

Итинтэн ыла саха дьоно сыыйа топонимика диэн үөрэх баар эбит диэн билэн барбыттара. Оттон күн бүгүн топонимика диэни истибэтэх уонна ол ис хоһоонун, суолтатын билбэт киһи сахаҕа суох буолла диэн киэн туттабын.

Кэлиҥҥи кэмҥэ, дьон аатын туһа диэн, дьэ сырыы бөҕөтүн сылдьа сатаатым. Биирдэ кэлэн ааһар кылгас олохпор астынар гына. Ол туһунан урут суруйан турабын. Ити тухары сахам дьоно барахсаттар үөрүүнү кытта баардарынан-суохтарынан көмөлөстүлэр. Оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ.

Кинилэр кэпсээбиттэриттэн, сөбүн көрөн, ыстатыйаларбар, кинигэлэрбэр киллэртээн испитим. Ол онтум дьону өссө ордук көҕүлээбитэ. Уонна, үчүгэйэ диэн, оннук суруйууларбын бэчээтинэн сэҥээрии кытта элбээбитэ.

Биир холобуру аҕалыым.

2002 сыллаахха СГУ бэрэпиэссэрэ В. Б. Окорокова, ассистент А. Г.Куличкина, СГУ информацияҕа уонна рекламаҕа киинин дириэктэрэ Л. Е.Слепцова хомуйан «Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!» кинигэни таһаарбыттара. Кинилэр бу үлэлэрин мин «Мэҥэ ааттар» диэн суруйуубунан арыйтарбыттар этэ.

Өксөкүлээх Өлөксөй, Г. В.Ксенофонтов, Сэһэн Боло, А. А.Саввин, А. С. Порядин, Н. Т.Степанов, Г. Е. Федоров уонна да атыттар XX үйэ бастакы аҥаарыгар суруйбут үһүйээннэрэ, кэпсээннэрэ саха култууратын кыһыл көмүс кылаата буолаллар. Былыргыны, түгэх өбүгэлэрбитигэр тиийэ, көрө-истэ сылдьыбыттыы кэпсиир сээркээн сэһэннэри баттаһа суруйан хаалларбыттара.

Мин лаппа хойутаатаҕым. Ол да гыннар, син туһалаабыт курдук сананабын. И.Алексеев-Уйбаан Өлөксүөйэп (Ньурба, Сүлэ нэһилиэгэ, 1882 с. төрөөбүт), В. Н.Попов-Бочоох (Нам, Хатырык нэһилиэгэ, 1909 с. төрөөбүт), Д. С.Лонгинов (Амма, Абаҕа нэһилиэгэ, 1909 с. төрөөбүт), Н. К.Игнатьев-Харчыкаан уола (Красноярскай кыраай, Лэмпиэскэй, 1978 с.: «Тойонноон көрдөхпүнэ, 110-м быйыл», – диэбитэ), К. Д.Григорьев-Быычыгырас (Бүлүү, Баппаҕаайы нэһилиэгэ, 1899 с. төрөөбүт), А. М.Черов (Муома, Кулун Өлбүт, 1876 с. төрөөбүт), А. С.Кырыалап (Хочо улууһа, Дьаархан нэһилиэгэ, 1889 с. төрөөбүт), А. А.Львова-Быкас (Үөһээ Бүлүү, Маҥаас, 1906 с. төрөөбүт), Д. П.Елисеев (Боотуруускай улуус, I Хадаар нэһилиэгэ, 1905 с. төрөөбүт) уонна да атыттар курдук ытык кырдьаҕастары кытта кэпсэтэн, тылларын-өстөрүн сурукка тиһэн үйэтиппиппинэн киэн туттабын.

Үһүйээннэр, кэпсээннэр бары хайа эрэ өттүнэн биллэрэр, иитэр суолталаах буолан иһэллэр.

Ат барыны кыайар кыахтаах, биһигини көрө-харайа сылдьар дурдабыт-хаххабыт буолар диир үйэлээх үһүйээни 1969 сыллаахха Чурапчы Мугудайын кырдьаҕаһа 82 саастаах М. А. Пермяков кэпсээбититтэн суруйбуппун бу хомуурунньукпар киллэрдим.

1975 сыллаахха Өймөкөөн II Бороҕонун 63 саастаах киһитэ И. М. Готовцевы кытта кэпсэппитим. Иннокентий Максимович: «Уус Алдантан биир киһи саадьаҕай оҕуһу миинэн тахсыбыта үһү. Ол тахсан, ити Бороҕон нэһилиэгин төрүттээбитэ үһү», – диэн кэпсээбитэ. Бороҕон диэн кииннээх Уус Алдантан тахсыбыт киһи Өймөкөөҥҥө Бороҕон нэһилиэгин төрүттүүр.

Ити үһүйээни биир ааттаах сүүрүк оҕустаах Улуу Хоро Саха сирин киин өттүгэр көһөн кэлбитин туһунан киэҥник биллэр үһүйээҥҥэ сыһыары тутан көрүҥ.

Үлэм быһыллыбыт кээмэйэ хааччахтаата. Онон манна үөрэнээччилэрим үлэлэриттэн уонна тус бэйэм эрэ кэпсэтэн суруйбуппун киллэрдим. Онон, холобура, наука кандидата М. Т. Гоголева, Орто Бүлүү ытык кырдьаҕаһа, 1907 с. төрөөбүт О. Т. Мальцев кэпсээнин суруйан биэрбитин киллэрбэтим.

Хомуурунньукпун судургутук тистим. Улуустарынан наардаатым.

Күндү ааҕааччыларым, болҕомтолоохтук ааҕыаххыт уонна бэйэҕит санааҕыт хоту өрө-таҥнары сыымайдаталаан көрүөххүт, сыана быһыаххыт диэн эрэнэбин.

2004 сыл

Багдарыын Сүлбэ

АБЫЙ

Гаврил Григорьевич Полушкин. Абый улууһа, Муҥурдаах. 1979 с. 81 саастааҕа.

* * *

Саамай былыргыбыт Дьокуускайтан кэлбит үһү. Биир эмээхсин ыарыыттан күрээн кэлбит үһү. Икки уоллаах. Атынан. Аатын кыайан билбэтим. Эмээхсин эрэ диэн буолар.

ДЬАХТАРДААХ

Таас. Улахан сис оттон. Үрдүгэр оҕолоох таас олорор. Былыргылар омук дьахтара таас буолбут дииллэр. Олорон.

ЭБЭ

Дьон олорбут сирэ эмиэ. Дьэ, Эбэ диэн эһэни ааттыыллар. Харыстаан, куттанан. Эһэ диэтэхпитинэ, иэстиэҕэ диэн буоллаҕа.

Константин Петрович Стручков. Абый улууһа, Ураһалаах нэһилиэгэ. Баатылыы ууһа. 1979 с. 68 саастааҕа.

КООК ТИИЛЭЭБИТ

Биһиэхэ былыр эһэни ааттыыллар коок диэн. Тиилээһин диэн батыйанан өлөрүү. Арҕаҕыттан. Коок диэн харыстаан ааттыыр ааттара. Аньыырҕаан.

Николай Васильевич Ефимов. Абый улууһа, Абый нэһилиэгэ. 1979 с. 77 саастааҕа.

* * *

Абый күөлүн туһунан. Абый диэн киһи аата диэн. Ол гынан баран, онтукалара омук диэн ааттыыллар этэ. Эбээн. Или Айыы диэн киһи эбитэ дуу? Эбээн тыла айыы диэн үчүгэй диэн тыл. Оччоҕо айыыны Абый диэбиттэрэ буолуо диэн саҥалаахтар этэ.

Николай Николаевич Черемкин (1922). Абый улууһа, Абый нэһилиэгэ. 1986 с. суруйбутум.

* * *

Ол киһи Абый да диэн ааттааҕа биллибэт. Баҕар, Аабый да диэн буолуон сөп. Кыргыс үйэтин саҕана буоллаҕа. Сахалартан куотан иһэн, улахан алааска турар таалаҕа олорбут. Алаас илин өттүгэр. Таала үрдүгэр олорбут. Ол гынан баран: «Бу сир Абый диэн буоллун», – диэбит.

Светлана Стручкова. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа I кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут.

АБЫЙ

Мин олорор сирим аата Абый. Бу аат хайдах үөскээбитэй диир буоллахха, миэхэ Чуука эмээхсин (толору аатын билбэппин) маннык кэпсиир: «Урут Абыйга онон-манан эрэ аҕыйах дьиэ баар үһү. Киһитэ-сүөһүтэ отой аҕыйах эбит. Манна аан бастаан, ким да суоҕуна, биир эбээн үктэммит. Аата Абый диэн эбит. Кини манна наһаа өр олорбут. Күн тура-тура бултуу тахсар үһү. Ол саҕана булт хара баһаам үһү. Онтон, өлбүтүн кэннэ, олорбут балаҕанын Абый Балаҕана диэн ааттаабыттар. Кэлин уһаан-тэнийэн бөһүөлэги эмиэ Абый диэн ааттаабыттар».

ХАРА МАС

Биирдэ хонуу устун маҕан аттаах киһи сиэллэрэн испит. Табахтаах эбит. Табаҕын тыа кырыытыгар элитэн кэбиспит. Чочумча буолан баран уот сыта биллибит. Буруо тахсыбыт. Сотору буолаат, уот улааттар улаатан, тыаны бүттүүн салаан барбыт. Дьон көрөн, бары умуруора сатаабыттар. Хас да күннээх түүнү быһа уоту утары охсуһан, кыайбыттар. Мастара бары хоруоран хаалбыттар. Онтон ыла бу дойдуну Хара Мас диэн ааттаабыттар.

ЫЛБАТ

Бу наһаа кыра, ол гынан баран наһаа дириҥ күөл. Бу күөл туһунан маннык кэпсииллэр. Биир киэһэ биһиэхэ элбэх ыалдьыт муһунна. Аһаатылар. Биһиги, оҕолор, утуйдубут. Арай мин сытан иһиттэхпинэ, ийэм кэпсээн унаарытар: «Биирдэ бу күөлгэ биир дьахтар, оҕотун көтөҕөн баран, ууга киирэн испит. Оҕотун күөл кытыытыгар туруорбут уонна далаһаҕа солуурчаҕар уу баһа киирбит. Төннөн тахсан иһэн көрө түспүтэ, оҕото суох эбит. Арай ууга ии тахсан кэлбит. Дьахтар, оҕото ууга түспүтүн билэн соһуйан, куттанан, эмиэ ууга киирэн, хаһыытыы-хаһыытыы үөскэ киирэн испит. Ууга түһэн хаалбыт. Бу хаһыыны истэн, ойуун сүүрэн кэлбит уонна күөлү тула сүүрэ сылдьан тугу эрэ ботугураа да ботугураа буолбут. Кини күөлү кими да ылыма, өлөрүмэ диэн көрдөспүт. Кыраабыт. Ол иһин бу күөлү Ылбат диэн ааттаабыттар.

АЛЛАЙЫАХА

Анна Павловна Трофимова (1928). Аллайыаха, Ойоотун нэһилиэгэ. Эбээн. 1981 с. кэпсэппитим.

ХАЙАҔАСТААХ