Түһүлгэнэн олорон аһааһыҥҥа сылгы кымыһын, үтэһэлээх эти дьиэ кэргэн ахсаанынан биирдиилээн түҥэттилэр. Кэлэр ыйдааҕы абаансаҕа аахсыахпыт диэтилэр. Дьон үөрүү-көтүү, сүргэлэрэ көтөҕүлүннэ аҕай. Ыстапааннаах Маарыйа аһаан-сиэн кимиритэр уолаттарын астына көрө олордулар. Кийииттэрэ Вера иһэ төгүрүйэн, Миитээтэ сүгэн аҕалбыт мас олоппоһугар нэһиилэ олорор. От ыйын ортотугар оҕолонуохтаах, ый эрэ хаалбыт, этэҥҥэ буоллаҕына аны ыйынан «эһэ», «эбэ» буолуохтара. Эһэлэрэ Киргиэлэй оҕонньор сиэннэрэ тиит маһы туруору аспыт курдук лиһигирэспит уолаттар олороллоруттан дуоһуйан, киниэхэ эрэ анаан саламаат буһаран аҕалбытын сиэбэккэ, амтаһыйбыта буола олордо.
Дьэ, оҕолорум, билигин сахалыы оонньууга Дьөгүөрэптэр ааттарын түһэн биэрбэтэххитинэ табыллар. Мин урут эдэр эрдэхпинэ, чиргэл тиит маһы тосту тутар кыахтаах киһи этим. Аҕаҕыт эмиэ эдэр сылдьан кус быһый, ат бөҕө эр бэрдэ этэ. Ыһыаҕы ылан кэбиһэрбит, кырдьаҕас кэпсиирдии оҥостубутун көрөн, уола мүчүк гынан баран, тохтотордуу аҕатыгар нөрүс гынан, кулгааҕар сибис гынар.
Аҕаа, киэһэ дьиэбитигэр тиийдэхпитинэ, нус-хас кэпсэтиэхпит. Билигин оҕолор күрэхтэһэ бараары ыксыы олороллор. Саламааккын сиэн кэбис, иккиэн күрэхтэһии көрө барыахпыт.
Киргиэлэй оҕонньор сөбүлэһэн, тоҥхоҥноон ылар. Ону эрэ күүппүттүү, уолаттар сулбу-халбы аһаат, ойон туран: «Күрэхтэһиигэ сурутуҥ», диэн дорҕоонноох саҥа иһиллэр сирин диэки сүүрдүлэр. Ыстапааннара Бүөтүр Бөтүрүөбүс кыыһын Киристиинэлиин иннэлээх сап курдук суксуруһалларын таба көрөн, мунчааран ылла. Сэмэй баҕайы кыыс, бэл, кинини утары көрүстэҕинэ, иэдэһэ тэтэр гына түһэр. Онтон Баһылайдара, «ыал кыра оҕото» диэх курдук, кыыска эрэ наадыйбат. Тэҥнээхтэрин кытта күөн көрсөн, сотору-сотору тустан хачымахтаһаллар. Хапсаҕайдаһар санаалаахтар быһыылаах.
Маарыйа күрэхтэһиини көрөөрү, дьүөгэтинээн Мачыаналыын кэккэлэстэ. Мачыана уруккутун курдук күлэ-үөрэ кэпсэппэккэ, дьиппинийэ соҕус туттан олордо.
Ыстапааныҥ үөрэхтэнэн, үөһэлэри эрэ көрөр буолбут быһыылаах. Мин Өлөөнчүкпүнээн балтын эрэ курдук кэпсэтэр. Сэбиэт бэрэссэдээтэлинээн уруурҕаһар буолбуккун. Мантан ыла хара-кыра дьон атарахсытылларбыт буолуо.
Чэ, мээнэни саҥарыма. Оҕолор бэйэлэрэ билэн эрдэхтэрэ. Олохторо иннилэригэр турдаҕа. Холбоһон, эрэргэ дылы, айманнаххын, Маарыйа дьүөгэтин саба саҥарар.
Күрэхтэһии саҕаланан, дьон күрэхтэһээччилэргэ ыалдьан, ыһыы-хаһыы бөҕө буолла. Дьөгүөрэптэр уолаттара сүүрүү, хапсаҕай, мас тардыһыыта буоллун, барытыгар миэстэлэһэн, эһэлэрэ оҕонньор үөрүүтэ улахан. Тэҥҥэ хапсаҕайдаһан хачымахтаһыах, мас тардыһан чиччигинэтиэх курдук өрө мөхсөн олорор. Киһи эрэ буоллар, хаһан кини акылдьыйан тиийиэр диэри сүүрүү бүтэн, көрбөккө хаалла. Күрэхтэһиини түмүктээн, бирииһи туттарар үөрүүлээх чааска оҕонньор күннээтэ. Сиэннэрэ мүһэлэрин барытын эһэлэригэр аҕалан истилэр. Кэлин тиһэҕэр кыайан туппакка, мүччү тутаттаан, күлсүү бөҕө буолла.
Уйгу-быйаҥ ыһыах саамай муҥутуур чыпчаалыгар илии-илиилэриттэн ылсан, оһуокайдаан тэйдилэр. Айылҕаттан айдарыылаах Түмэппий кырдьаҕас оһуокай тылынан төрөөбүт Сахатын сирин кэрэтин, күөҕүнэн симэммит тулалыыр айылҕаны хомоҕойдук хоһуйан, чуор куолаһынан этэн-тыынан, үҥкүүлээн сэгэйэн барбытыгар, дьон бэйэ-бэйэлэриттэн көҕүйсэн, эбии киирэн, улахан түһүлгэни оҥордулар.
Маарыйалаах Ыстапаан оһуокайга өссө да дьону кытта тэҥҥэ үҥкүүлүөх эбиттэр да ынах ыанар кэмэ кэлэн, эһэлэрин икки өттүттэн ылан дьиэлэригэр бардылар.
Бары да бүгүҥҥү ыһыахтан сүргэлэрэ көтөҕүллэн, санаалара кэлэн тарҕастылар. Айылҕа барахсан ситэн-хотон, силигилээн, күн чэмэлийэ тыган, чыычаахтар чыбыгыраһар саҥалара айылҕаны ылан кэбистэ.
V
Маарыйалаах Ыстапаан ыанньыйбыт ынахтарын күрүлэччи ыан киирэн, аһыырга бэлэмнэнэн, ийэлэрэ күөрчэх оҥорон, үрүҥ көмүс биһилэҕэ охсуллан таһыгырыыр тыаһа иһилиннэ. Ол быыһыгар кэпсэтэн айахтара хам буолбата.
Үчүгэй ыһыах буолла. Өтөрүнэн маннык ыһыахтаабатахпыт. Урукку тойоммут Силэпсиэп ыһыахха киирбэтэх даҕаны, дьахтар алтан сылабаарга күлүгүн көрүнэн, үрүҥ көмүс ытарҕата эйэҥэлээн ылла. Күрэхтэһии көрө олорон Мачыанабыттан мөҕүллэн ыллым.
Ол тоҕо? Ыстапаан итии чэйи сыпсырыйарын быыһыгар соһуйбуттуу көрөр.
Ыстапаантан кыйыттар. Өлөөнчүгү көрбөт буолбут диир, ийэ эйэҕэстик күлэр.
Мачыана да булан эттэҕин. Кыра оҕо эрдэхтэриттэн биир тэлгэһэҕэ улааппыт оҕолорго хантан таптал кыыма саҕыллыай? Убайдыы-балыстыы эрэ курдук сыһыаннаһар дьону, хата, кини холбооттуу оонньообут эбит дии, эр киһи тиэхэлээхтик күлэр. Дьахтар оронуттан уот оттуор диэри түөрт уон санааны саныыр диэн сөпкө да этэллэр эбит. Бэҕэһээ киэһээҥҥэ диэри күнү оһуокайдаан көрсөр санаалааҕа дии. Хайа, уолаттар тоҕо турбаттар? Ыстапаан барар кэмэ буолла дии.
Бээ, ыксаама. Эбиэттэн киэһэ убайа Бороҕоҥҥо атынан илдьэр санаалаах. Сарсыарданан кэлбитэ, утуйа түстүн. Ыпсыылара ылыстар үчүгэй буолуо этэ. Биһиги киһибитигэр холоотоххо, намчы баҕайы кыыс. Эһэбит хойутаата. Тоҕо кэлбэт?
Баһылаастаахха аттары көрө-истэ, дьаһайа сырыттаҕа. Чэ, мин хаарчахха бардым. Ньирэйдэри уулатыам. Бүгүн сайылыктан холбуур үүт аҕалаллара саарбах. Эн тиийимэ, уолгун аһатан-сиэтэн ыытарыҥ ордук буолуо, аҕалара сып-сап хомунан тахсар.
Маарыйа уолугар өйүө бэлэмнээн, кыракый таҥас мөһөөччүккэ угар. Дьиэтин сиппииринэн харбаан ылла. Бүгүн сууйбат. Ыраах айаҥҥа дьиэттэн киһи барар буоллаҕына, дьиэ сууллубат диэн үгэһи куруутун тутуһар. Уоллара кэлбитэ икки хонно да, анаан олорон кэпсэппиттэрэ суох. Кэлбит күнүгэр ньирэйдэригэр сылдьыбыттара, бэҕэһээ ыһыах. Онтон бүгүн быыс булан барыар диэри кэпсэтиэ эбит да, аны уоллара ампаарга утуйа сытар. Миитээлээх Баһылай иккиэн хара бараан хаһылыччы көрбүт Андросовтар хааннара буоллаҕына, Ыстапааннара эриличчи көрөн, хара куудара баттаҕа сахсаҥнаан аҕатыгар майгынныыр. Тас көрүҥүнэн сахаҕа ис киирбэх уол буолан, кыргыттары эккиритиннэрэр быһыылаах. Уолаттарым үһүөн да бэйэлэрин кыанар, тэтиэнэх дьон буолан, бэҕэһээҥҥи ыһыахха аймахтарын, ордук эһэлэрин үөртүлэр. Улаханнык саҥарыллыбат. Барытын искэ тутуллар.
Ийээ, туох санаатыгар түстүҥ? Миитээ мичээрдээн, үрүҥ тиистэрэ кэчигирээн олорор.
Эһигиттэн, уолаттарбыттан, атын кими саныахпыный? Хантан ойон-тэбэн кэллиҥ?
Дьиэбиттэн, хантан буолуой? Өстүөпэ утуйа сытар дуо? Туруо эбит. Сотору барыа этибит.
Уһугуннар эрэ. Ампаарга быраатынаан утуйа сыталлар. Саатар, кыратык хабыалаан, кэпсэтэн барыа этэ. Кэпсэтэр соло да суох.
Сотору буолбата, уолаттар ыстаҥалаһан киирэн, ийэлэрэ бэлэмнээбит остуолун астына көрөн, чыпчырынан кэбистилэр. Илиилэрэ үтэһэлээх эккэ күөрэҥнээтэ, ол быыһыгар биэ кымыһын дуоһуйа ыймахтаатылар.
Һыллы, үөрэх хайдаҕый? ийэ уолун утары олорунан кэбиһэр.
Ийээ, үөрэх үчүгэй. Аны икки эксээмэним хаалла. Бүттүм эрэ тахсыам. Окко киирии да чугаһаата.
Оннук. От ыйын 12 күнэ окко киирии. Уон үһүскэ Кунай хотуурдаах күнэ. Бу күн от охсуллубат. Эһэҕит ону тутуһан тэйэр, Маарыйа уолаттарын сымнаҕастык имэрийэ көрөр. Уолаттар сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһээт, мичээрдэһэн кэбиһэллэр.
Өстүөпэ, ыксыа этибит. Бүгүн Бороҕоҥҥо хонон баран, сарсын оскуолалар наадаларыгар сылдьыахтаахпын. Эрдэ соҕус хоҥнуом этэ, Миитээ дьоһуннаах соҕустук саҥарар.
Бу бүтэрээри сылдьан, икки хоноору кэлэ турдаххын, ийэ уолун сэмэлиирдии көрөр.
Ыһыах тэрээһинигэр тиийбит куоратчыттарга түбэһэ түһэн кэлбитим. Сарсын сарсыардаттан куорат диэки сатыы түһүнэн кэбистэхпинэ, аргыс көстүө. Өлүөнэ эбэ барахсаҥҥа тиийдэххэ, биэрэккэ өрүһү туоратааччылар көстүөхтэрэ.