«Т» буукуба курдук тардыллыбыт остуолга хотойорунан ас ууруллубут. Кырдьаҕастары барыларын бииргэ бочуоттаах миэстэҕэ олортулар. Нэһилиэк баһылыга Максим Максимович, уйгулаах ыһыаҕынан эҕэрдэлээн баран, 57 сыллааҕыта оскуоланы бүтэрбит кылаас ыстаарыстатыгар Анна Семеновнаҕа тылы биэрдэ.
Убаастабыллаах нэһилиэкпит олохтоохторо, ыалдьыттара, уйгу-быйаҥ ыһыаҕынан эҕэрдэлээн туран, биһиги, үөрэммит оскуолабыт бастакы выпустара, бүгүҥҥү дьоро күҥҥэ элбэхтик ааттаммыт дьүөгэлэрбит Ариана, Анастасия, Марианна биир үөлээннээхтэрэ, ытыспытын соттон мээнэ олорботубут, эмиэ үлэлээтибит. Ол курдук, историкпыт, үөлээннээхпит Дайаана Николаевна салалтатынан нэһилиэкпит олоҕун устуоруйатын суруйан, халыҥ тастаах, 675 страницалаах, 1000 хаартыскалаах, глянцевай илиистээх, 1000 тиражтаах кинигэни бэчээттэтэн таһаарбыппытын, нэһилиэкпит баһылыгар Максим Максимовичка туттарарбытын көҥүллээҥ. Кинигэ тахсыытыгар бүгүҥҥү күннээхпит дьоруойдара эмиэ кыттыспыттара, диэн этиитин түмүктүүрүн кытта, ытыс тыаһа өрө хабылла түстэ.
Оттон үөрүүлээх чааска тоҕо туттарбатаххытый? Дьон барыта истиэ этэ буоллаҕа, Максим Максимович санаатын этэр.
Истиэхтэрэ. Бэчээтэ тардыллан, сибилигин тиийэн кэллэ, Анна Семеновна судургутук эппиэттиир. Дьон сэргэхсийэн, күө-дьаа буола түһэллэр. «Нэһилиэнньэҕэ атыыланар ини», диэн ыйытыы элбээтэ.
Дьэ, ону нэһилиэк дьаһалтата бэйэтэ билэр, биһиги биэрэрбитин биэрдибит. Бэйэбитигэр биирдиини ыллыбыт, Анна Семеновна эппиэтэ бэлэм.
Оччоҕо, иннибит кылгаабыт, кэннибит уһаабыт аарыма кырдьаҕастар да аатырдарбыт, аны биэс сыл буола-буола көрсүөҕүҥ. Турциянан, Кытайынан да буолбатар, Сахабыт сирин сэдэх сирдэринэн, Өлүөнэ остуолбаларынан эҥин барыаҕыҥ. Бу сырыыга биэс сылынан буоллаҕына, кылааһынан көрсүөҕүҥ, оччоҕо иннибитигэр сыал-сорук туруорунан кырдьыыбытын бытаардыахпыт, ыалдьарбытын ааҕыа суох этибит. Хайдаҕый? Ариана бииргэ үөрэммит үөлээннээхтэрин кэриччи көрүтэлиир.
Сөп, сөп! оскуоланы бииргэ бүтэрбит үөлээннээхтэр сүһүөхтэригэр туран ытыстарын таһыннылар.
Максим Максимович, нэһилиэк баһылыга, уоттаах-тө- лөннөөх түмүктүүр тылы эттэ:
Убаастабыллаах биир дойдулаахтарым, тыыл бэтэрээннэрэ! Быйыл биһиги Улуу Кыайыы 75 сылын ыам ыйыгар дьоһуннук бэлиэтээбиппит. Анал бырагыраама оҥоһуллан, элбэх тэрээһиннэргэ нэһилиэнньэ көхтөөхтүк кыттыбытыттан астынарбытын биллэрэбит. Улуу Кыайыы ыарахан сыранан, үгүс толугунан ситиһиллибитэ. Тииһигэр тиийэ сэбилэммит күүстээх өстөөҕү, оччотооҕу Сэбиэскэй Сойуус бары омуктара биир киһи курдук турунан кыайбыттара. Саха сирэ Кыайыы туһугар сүҥкэн кылаатын киллэрбитэ. Саха сирин чоҥолох алаастарыттан, көмүстээх бириискэлэриттэн ыҥырыллан тиийбит буойуннар Москубаттан Берлиҥҥэ тиийбиттэрэ, илиҥҥи боруоҥҥа кыргыспыттара, тыылга оҕо-дьахтар сутууру-хоргуйары, сылайары-сындалыйары аахсыбакка үлэлээбиттэрэ. Бүгүҥҥү дьоллоох олох туһугар тыыннарын толук уурбут буойуннар, бу күҥҥэ тиийбэтэх бэтэрээннэр сырдык ааттарын үйэтитии, билигин баар ытык кырдьаҕастары чиэстээһин биһиги ытык иэспит. Кыайыы күнүн бэлиэтээһин ордук эдэр ыччакка, кинилэр Ийэ дойдуларын туһугар бэриниилээх патриот дьон буола улааталларыгар наадалаах. Онон бу Улуу Кыайыы күнүн суолтата өлбөөдүйбэт, сылтан сыл күүһүрэн иһэр. Махтал бастыҥа, тыл үтүөтэ бэтэрээннэргэ буолуохтун! Максим Максимович этиитин ыһыах ыалдьыттара, олохтоохтор дохсун ытыс тыаһынан күндүлээн, биһирииллэрин биллэрдилэр. Анастасия Николаевна уолун астыммыттыы көрөн олордо. Нэһилиэк кырдьаҕастарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Уйбаан Хабырыллайабыс тыыл бэтэрээннэригэр уонна сэрии оҕолоругар үбүлүөйүнэй мэтээллэри туттартаан, кырдьаҕастар долгуйа үөрдүлэр. Ол иһигэр Ариана, Анастасия, Марианна эмиэ, үбүлүөйүнэй мэтээллэри тутан, үөрдүлэр-көттүлэр.
Күрэхтэһии саҕаланан, ыһыы-хаһыы бөҕө буолла. Күрэстэһээччилэр хапсаҕайдаһан хачыгыратар, мас тардыһан чиччигинэһэр тыастара паарканы ылан кэбистэ. Саастаах дьон илии-илиилэриттэн ылсан, оһуохайдаан тэйдилэр. Айылҕаттан дэгэрэҥ куоластаах Ариана төрөөбүт Сахатын сирин кэрэтин, күөҕүнэн симэммит тулалыыр айылҕатын хомоҕойдук хоһуйан этэн-тыынан барбытыгар, дьон дьонтон тардыһан киирэн, улахан түһүлгэни оҥордулар. Бары да бүгүҥҥү ыһыахтан сүргэлэрэ көтөҕүллэн, саха норуотун оонньуулара көрү-нары көҕүлүттэн тутта, кырдьаҕастар ыллыах-туойуох баҕалара уһугунна. Ити кэмҥэ 57 сыллааҕыта оскуоланы бүтэрбит кырдьаҕастары икки иномаркаҕа олордон, ахтылҕаннаах сайылыктарыгар сыыйылыннарбыттарын, ыһыах дьоно ис-истэриттэн үөрэн, батыһа көрөн хааллылар.
Айылҕа барахсан силигилээн, күн чэмэлийэ тыган, чыычаахтар чыбыгыраһар ырыалара сири-дойдуну ылан кэбистэ.
Саҥа кэм саҥа кыах
I
Тохсунньу ый тоһуттар тымныыта. Ыыс-тумарык быыһыгар бөһүөлэк дьиэлэрин түннүктэрин уоттара эрэ кылахачыһаллар. Көмнөҕү бүрүммүт тииттэр мутуктарын булгу тоҥор тыастара тымныыны эбии сэтэрдэн биэрэр курдук.
Альбина Андреевна хотонуттан киирэн, умывальникка хаһаайыстыбаннай мыыланан илиитин күүгэннириэр диэри ыбылы аалан, балачча уһуннук суунна. Сарсыардааҥҥы ыам бүттэ. Төбөтүнэн сүүрбэ сэттэ сүөһүлээхтэр. Онтон уона ыанар ынах. Баччааҥҥа диэри ыатар буолан абыраатылар. Сиэннэрэ да абыраннылар. Альбина Андреевна кылбаа маҥан сирэйин сотторунан ньылбы соттоот, бытархай ойуулаах сырдык күөх сатыын халаатын кэтэн, саалаҕа турар трельяж сиэркилэ иннигэр кытарымтыйан көстөр кылгас баттаҕын массажнай тарааҕынан өрө-таҥнары, төбөтүн массаастыыр курдук күүскэ соҕустук тардыалаан, тараанан ылла. Аныгы сайдыылаах үйэ дьахтарын быһыытынан, «Самсунг» төлөпүөнүн ылан, бассаабын көрдө уонна аһыырга бэлэмнэнэн остуолун тардан барда. Сарсыарда аайы кэргэнниилэр нэһиилэ ыстакааннарыгар ыраас ууну кылыгыраччы куттан ыймахтаат, тиэтэйэ-саарайа хотонноругар тахсаллар. Үлэлэрин бүтэрэн баран, күннээҕи сонуннарын кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдииллэрин сөбүлүүллэр.
Дьахтар бэйэ оҥоһуута килиэби кырбыырын быыһыгар: «Бэкээринэлэрбит кэлин олох килиэптэрэ табыллыбат буолла. Мастарын кэмчилээн сүгүн оттубакка, дьиэлэрэ тымныы буолан, тиэстэлэрэ олох тахсыбат дуу, биитэр бурдуктара куһаҕан дуу? Хайдаҕа эбитэ буолла? Куруутун кирпииччэ курдук килиэби таһаараллар», дии санаан ылла.
Ити кэмҥэ аан тэлэччи аһыллан, дьиэҕэ тымныы салгын туман курдук кутулунна. Дьиэлээх киһи Бүөтүр, кырыаны бүрүнэн, тоҥон-хатан, мас көтөҕүүлээх чуучугураан киирэн кэллэ.
Ыччуу-ычча! Халлааммыт сүрдэммит. Хаһан тымныы бастакы муоһа тостон абырыыр? Бүөтүр оһоҕор мас эбэ-эбэ сөҥ куолаһынан саҥарар.
Бүгүн тохсунньу 30 күнэ. Сарсыҥҥыттан дьыл оҕуһун муоһун кылаана сыппыыр. Бу ый бүттэ да, сылыйарга барааччы. Оскуола оҕолоро үөрэммэттэр, 45 кыраадыс тымныы диэн олохтоох араадьыйаҕа эттилэр. Ол иһин Кириисэни туруорбатым, Альбина, кэпсиирин быыһыгар холодильниктан сүөгэйи, моонньоҕон барыанньатын, ыһаарыламмыт собону, бэҕэһээ киэһээҥҥи күөстэн орпут уҥуохтаах эти таһааран остуолга уурталыыр. Дьиэлээхтэр сахалыы төгүрүк остуолларыгар утарыта олорон, үлэ дьонун быһыытынан имири-хомуру аһаабытынан бардылар.
Ынахтарбыт быйыл хойутаатылар. Баччааҥҥа диэри төрүөх суох, дьахтар муҥатыйар.
Ээ, чэ, билиҥҥиттэн төрөөтөхтөрүнэ, сиргэ соһуллар буоллаҕыҥ. Муус устар ый саҥатыттан да төрөөтөхтөрүнэ сөп буолар ини. Син биир үүтү хойутуу тутуохтара. Хаһан эрдэ туппуттарын, дьиэлээх хаһаайын халыҥнык сыбаммыт сүөгэйдээх килиэби сиэн мотуйар.