Злосны і няшчасны аўтар “Ідыліі” спрабуе прыкрыць патрыятызмам сваю незапатрабаванасьць, сваю крыўду на Парыж і зайздрасьць да тых, хто зьехаў або напісаў нешта вартае. Ва ўсім вінаваты ён, Парыж, які не дае талентам прабіцца…
Там модныя паненкі, панічы і паніУ самым наймаднейшым, дарагім убраньні;Францускі звычай там, француская і мова,Свайго радзімага там не пачуеш слова.Раскошы тыя ўбачыўшы, пачуўшы мовы тоны,Падумаеш: Парыж тут адчыніў салёны.I вось прыпамінае хітры італьянец,Што кніжак некалькі маіх паклаў у ранец,Наверх ix дабывае, выхваляе, вабіцьЗ надзеяй, што спакусіцца ўсё ж нехта, мабыць.Мовы тоны – гэта, відаць, ухваліў бы і сучасны постмадэрніст… Тоны беларускай літаратуры, якія няма каму разгружаць. Перакладчыкі занятыя іншымі мовамі, акуратна расфасаванымі па дзьвесьце грамаў у яркія пакецікі.
Але вернемся да нашых бараноў. Рып ня сьпіць. Ён добры рэклямнік, ненавязьлівы, але зь веданьнем кліента.
І вось нехта з салённых мадэмуазэль з гідлівай цікаўнасьцю бярэ пальчатачнымі пальцамі шэрую тонкую кніжыцу:
«Ah mon Dieu! Як можна мову так паскудзіць!Кінь гэтыя грымзолы, каб рук не пабрудзіць!Ня сорам вам хваліць плюгаўства, мілы пане?Хіба для фурманоў такое вось чытаньне!»Для фурманоў. Для слуг, “якія засталіся”. Не для Парыжу.
Гісторыя паўтараецца. І наогул, на першы погляд мала што зьмянілася.
Усё так жа менскія мэсьё і мадам не даюць веры, калі чуюць, што ў іхным любімым Парыжы пішуцца нейкія там кніжачкі на мужыцкай мове (забаўна думаць, што ты, мая Ю., таксама пішаш свае вершы на “мужыцкай” мове: а як слушна? Напэўна, на бабскай).
Усё так жа раўнівыя менскія аўтары выведваюць у кнігароў: хоць на адзін асобнік больш прадалося, чым у “калегі”? І якое шчасьце ведаць, што так, больш. Роўна на адзін.
І ўсё так жа раўнівыя вар’яты і вар’яткі з усяго сьвету едуць у свае, прыдуманыя імі парыжы. І зь нейкай безнадзейнай рашучасьцю становяцца тут у адзін рад з даўно памерлымі клясыкамі – якія некалі вось так, як і ты сам, марылі пра гэты горад, бо толькі тут творца можа быць творцам. Парыж нікога ня гоніць з гэтага пахілага бясконцага шэрагу, хочаш – прыладжвайся, брыдзі, спрабуй, біся галавой аб брук, мо нешта і выпішацца. Але ён і не дапамагае, ён проста дае шанец. Астатняе залежыць ад самога творцы. Ці вытрымае, ці ня зломіцца. А ён, удзячны і галодны, ня верыць свайму шчасьцю. Ён яшчэ не напісаў ніводнай вартай кнігі, але ён сам – у кнізе.
У Парыжы пішацца лепш, чым дома. А дома над дахамі дамоў, якія эмігрант запомніць на ўсё жыцьцё, будуць лётаць крылатыя хімэры Радзімы і крычаць, наўмысна картавячы:
“Ах, ну так, канешна,Пагыж, Бэглін, Гамбугг, Пгага!А нам і тут няблага! Нам і тут няблага!”Лятальскі застаецца ў сваім маёнтку. Ён думае, што вяртаньне магчымае. У наступным годзе ён памрэ ад тугі па Парыжы – дактары скажуць: сэрца. А ягоны слуга Жан да скону будзе сядзець у гэтай жыжцы, глядзець на ссохлыя грудзі бабы, што корміць сваё дзіця, і пацяшаць п’яных мужыкоў сваім нязводным францускім пранонсам:
“Што мне пекны Парыж, Рым прыгожы і слынны,Што швэйцарскія горы, старыя Афіны.Што мне Вена, Мадрыд, што мне Лёндан туманны,Больш за ўсё я бацькоўскаму краю адданы!”4. Астрог. Караткевіч. Плаха
Хуліё Картасару, паводле ягонага прызнаньня, Парыж заўжды ўяўляўся ў вобразе жанчыны.
Аргентынскі чараўнік хацеў быць арыгінальным, элегантным і небанальным – але ня выйшла: далёка ад Буэнас-Айрэсу і Парыжу, у халодных патрыярхальных краях такая думка ўжо неяк наведвала мужчынскія галовы. Задоўга да Картасара ананімныя беларускія мужыкі зь верша Францішка Багушэвіча “У астрозе” згадваюць францускую сталіцу менавіта так – у жаночым родзе, і нават не спрабуюць выдаць гэта за паэтычны вобраз. Яны, канечне, дурныя, як вароны – але хто перад імі, мужык ці баба, вызначаюць беспамылкова. Народ не падманеш: ні гендэрам, ні граматыкай. Народная мудрасьць – яна такая: першасныя полавыя прыкметы назаўжды застануцца і апошнімі.
Трапіўшы на сваю бяду ў астрог, тыя мужыкі разважаюць, за што іх туды пасадзілі, з чаго раптам такі пярэпалах. Сяляне мяркуюць, што гэта ўсё праз паноў:
“За тое, што немцам усё прадаліІ надта пашмат што даўгоў завялі:У банках усе аж па вушы сядзяць,Кідаюць двары, на Парыжу глядзяць;Усе пушчы зьмялі у жыдоўскі кішэньІ жывуць так бяз заўтра, абы з дня на дзень.Ніхто не згадаў, чаго клічуць у двор,Ніхто не паняў, што то сотнік прыпёр!”Вось так, Парыжай, разамлелай рудой бабай, клічуць Сталіцу сьвету героі Багушэвіча. Паны глядзяць на Парыжу – замест таго, каб дбаць пра сваё, каб думаць пра будучыню роднай зямелькі. А чым яшчэ ім займацца, калі ўсе пушчы зьмеценыя імі ў жыдоўскі кішэнь? Антысэмітызм Багушэвіча – тэма асобная, а Парыжа паўстае вось такой, лішняй, надакучлівай, чужой забаўкай для марнатраўных і лянівых. Такой сабе спакушальніцай чужых мужоў, разлучніцай і руйнавальніцай на вякі пабраных шлюбаў “народу і дваранства”. Ці чулі яны, мужыкі, што гэтая бабёнка, гэтая Парыжа, “дура крашаная”, дзеля якой іхныя паны кідаюць двары – некалі з голымі цыцкамі стаяла за іх на барыкадах?
Мо і чулі. Але ўхваліць такое ня могуць. Сваімі цыцкамі Парыжа можа разбэсьціць толькі панскія душы, а народу трэба сада-маза: цьвёрдая рука, яжовая рукавіца і бізун. Пажадана айчыннай вытворчасьці.
Не, без астрогу нашаму чалавеку нельга. Яму ж не з Парыжай жыць, праўда?
Дзе быў дэ Сад – цяпер дзетсад. Так можна фігуральна-паэтычна апісаць парыскую плошчу Бастыліі. Тое, што самай знакамітай у сьвеце парыскай турмы даўно не існуе і ўся пэнітэнцыярная слава гораду грунтуецца фактычна на пустым месцы, прымушае паважаць парыжанаў: яны ўмеюць абыходзіцца з сымбалямі. І наогул: адна справа, калі твае продкі сядзелі ў астрозе – і зусім іншая, калі яны яго ўзарвалі, уласнымі рукамі, ды яшчэ патанчылі на сьвежых руінах.
Цяпер на месцы турмы чакае сакавіка Ліпеньская калёна, у Опэры Бастыліі басавіта цягне сваё “фа” Дзяржаўны хор Рэспублікі Беларусь, і можна нарэшце ўздыхнуць з палёгкай. У адрозьненьне ад беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў, якім Бастылія і праз паўтара стагодзьдзя пасьля свайго зьнікненьня не давала – і не дае – спакою.
Знакамітая віленская турма Лукішкі была пабудаваная больш чым праз стагодзьдзе пасьля таго, як Бастылія аддала душу бязбожнаму парыскаму люду – але параўнаньняў з францускай калегай пазьбегнуць не змагла: зайздрасьць – не астрожнае пачуцьцё. Параўнаньні з парыскай славутасьцю дагналі яе амаль што імгненна – Бастылія ёсьць сынонімам турмы наогул, а, напрыклад, беларуская літаратура – гэта ня больш чым беларуская літаратура.
І ня менш. Тут, у Лукішках, пакутавалі за праўду розныя літаратары (сярод самых вядомых – Максім Гарэцкі, Францішак Аляхновіч, Максім Танк, Міхась Машара) – хто за што. Аляхновіч дык наогул за тое, што “возносіл хулу на сілы небесные”. Яго пасадзілі яшчэ за царом. Як і маркіз дэ Сад, Вальтэр і іншыя знаныя французы ў Бастыліі, Аляхновіч у Лукішках не журыўся і пісаў камэдыі.
З Парыжам у яго былі крыху іншыя асацыяцыі. Вось гэты, значна пазьнейшы, “парыскі” ўспамін Аляхновіча – наогул успрымаецца як ледзьве не вянец яго біяграфіі:
“Паслаў у Парыж рукапіс (“У капцюрох ГПУ”), у расейскую газэту “Возрожденіе”. Надрукавалі, яшчэ і грошай прыслалі…”
…Што да беларускіх камуністычных дзеячоў, сярод якіх таксама хапала паэтаў, дык яны ў адзін голас называлі Лукішкі “Бастыліяй польскага фашызму”. Камуніст з амаль францускім прозьвішчам Рыгор Сяржант кляў Лукішкі, як мог: такім і запомніўся Янку Брылю, які напісаў пра Сяржанта нарыс і з задавальненьнем уставіў туды гэты сумнеўны выраз.