«Ну, пачынай», – сказаў Майзэнберг, напаўняючы чатыры келіхі сваім французскім бенедыкцінскім.
«Так, я з задавальненнем распавяду вам адну гісторыю, якраз таму, што мы ўжо падышлі да гэтай тэмы, – сказаў доктар, – адразу ў форме гатовай навелы. Вы ж ведаеце, што я некалі займаўся падобнай справай».
Я не мог добра бачыць яго твар. Доктар сядзеў, закінуўшы нагу на нагу, засунуўшы рукі ў бакавыя кішэні пінжака, адкінуўшыся ў крэсле назад, і спакойна глядзеў уверх на свяцільнік.
«Герой маёй гісторыі, – пачаў ён праз хвілінку, – закончыў гімназію ў родным маленькім паўночна-нямецкім гарадку. Маючы дзевятнаццаць або дваццаць гадоў, ён паступіў ва ўніверсітэт у П., не надта вялікім горадзе паўднёвай Германіі.
Ён быў сапраўдным „добрым хлопцам“. Ніводзін чалавек не мог жадаць яму зла. Вясёлы і дабрадушна-сяброўскі, ён адначасова быў улюбёнцам усіх сваіх таварышаў па вучобе. Гэта быў сімпатычны зграбны юнак з лагоднымі рысамі твару, жывымі піўнымі вачыма і пяшчотна прыпухлымі вуснамі, над якімі ўжо прабівалася першая расліннасць. Калі ён, ссунуўшы на чорных кучаравінках светлы круглы капялюш, трымаючы рукі ў кішэнях штаноў, ішоў па вуліцах, з цікавасцю пазіраючы вакол сябе, то дзяўчаты кідалі ў яго бок закаханыя позіркі.
Пры гэтым ён быў цнатлівы, чысты як плоццю, так і душой. Ён мог сказаць словамі Тылі[25], што ён яшчэ не прайграў ніводнай бітвы і не дакрануўся да ніводнай асобы жаночага полу. Што тычыцца першага, дык у яго не было яшчэ такой магчымасці, ды і што датычна іншага, то таксама ў яго такога выпадку не надарылася.
Прайшлі толькі, магчыма, два тыдні з дня яго з’яўлення ў П., як ён, вядома ж, закахаўся. Не ў афіцыянтку, як яно звычайна бывае, а ў маладую акцёрку, фройляйн Вельтнэр, выканаўцу роляў наіўных дзяўчат з гётэўскага тэатра.
Хоць і вядома, што, як трапна заўважыў паэт, калі цябе хмеліць маладосць, то ў кожнай бачыш прыгажосць – але дзяўчына была сапраўды прывабнай. Па-дзіцячаму пяшчотная фігура, русыя валасы, лагодныя, вясёлыя шэра-сінія вочы, вытанчаны носік, нявінна-салодкі рот і мяккае, круглае падбароддзе.
Ён спачатку закахаўся ў яе твар, потым у далоні, потым у рукі, якія ён аднойчы ўбачыў аголенымі ў антычнай ролі, і надышоў дзень, калі ён ужо кахаў яе ўсю цалкам. У тым ліку яе душу, яму яшчэ зусім невядомую.
Яго каханне каштавала яму процьму грошай. Самае малое на кожны другі вечар ён набываў білет у партэр тэатра Гётэ. Увесь час ён мусіў пісаць сваёй маці і прасіць у яе грошы, дзеля чаго яму даводзілася выдумляць самыя авантурныя вытлумачэнні. Але ж ён хлусіў дзеля яе. Гэта выбачала ўсё.
Калі ён зразумеў, што кахае, то найперш пачаў пісаць вершы. Вядомую нямецкую „ціхую лірыку“.
За гэтым заняткам ён часта сядзеў, абклаўшыся кнігамі, да позняй ночы.
Толькі маленькі будзільнік на камодзе аднастайна цікаў, а звонку час ад часу чуліся самотныя крокі… Дзесьці ў самым версе грудзей, дзе пачынаецца шыя, сядзеў мяккі, цеплаваты, вільготны балючы камяк, які часта хацеў прасачыцца ў ацяжэлыя вочы. Але, саромеючыся сапраўды заплакаць, ён плакаў толькі на цярплівую паперу, у словах.
Ён самому сабе пачаў распавядаць у лагодных вершах, жалобных інтанацыях пра тое, якая яна, маўляў, салодкая і мілая, а ён такі хворы і знямоглы, і якая стрэмка неспакою засела ў яго душы, заганяючы яго ў невядомасць, далей, далей, дзе сярод ружаў і фіялак драмала яго шчасце, але ён быў звязаны…
Вядома, гэта было смешна. Любы чалавек з такога толькі пасмяяўся б. Словы ж таксама былі такія неразумныя, бездапаможныя, якія нічога не маглі выказаць. Але ён кахаў яе! Ён кахаў яе! Адразу ж, вядома, пасля самапрызнання, ён адчуў сорам. Гэта ж было жабрацкае каханне, на каленях, якому б ён моўчкі цалаваў бы ножкі, бо яны такія мілыя, ці яе белую руку, а потым яму захацелася памерці. Пра вусны ён не адважваўся і думаць…
Калі ён прачнуўся аднойчы ўначы, ён уявіў сабе, быццам яна ляжыць побач: каханая галоўка ў мяккіх падушках, салодкі роцік крыху прыадкрыты, і рукі, гэтыя неапісальныя рукі з пяшчотна-сінімі пражылкамі, скрыжаваныя на коўдры. Затым ён раптам рыўком перавярнуўся, уціснуў галаву ў падушку і ў змроку доўга плакаў.
Гэта была кульмінацыя. Ён дасягнуў такога стану, што ўжо не мог пісаць вершы і нават есці не мог. Ён пазбягаў знаёмых, амаль не выходзіў з дому, а пад вачамі ў яго з’явіліся глыбокія, цёмныя кругі. Пры гэтым ён амаль ужо не працаваў, і яму нічога не хацелася чытаць. Яму рупіла толькі проста так стаяць перад яе партрэтам, які ён ужо даўно купіў сабе; зморана трызніць у паўпрытомнасці, у слязах ды каханні.
Аднаго разу ён сядзеў са сваім сябрам Ролінгам, з якім быў знаёмы яшчэ са школы і які вучыўся на медыка, як і ён, але ўжо быў на вышэйшым семестры, за добрым куфлем піва ў кутку нейкай забягалаўкі.
Тут Ролінг раптам рашуча паставіў свой куфаль на стол.
„Ну, малы, скажы ты мне, што з табою?“
„Са мною?“
Але потым ён не вытрываў і выказаў усё, пра яе і пра сябе.
Ролінг незадаволена пахітаў галавою.
„Гэта кепска, малы. Нічога не зробіш. Не ты першы. Абсалютна непрыступная. Дагэтуль жыла з маці. Праўда, маці ўжо нейкі час таму памерла, але нягледзячы на гэта – абсалютна нельга нічога зрабіць. Страшэнна прыстойная дзяўчына“.
„Дык ты думаў, што я…“
„Ну, я думаў, што ты спадзяваўся…“
„Ах, Ролінг!..“
„А… так. Прабач, нарэшце я пачынаю цяміць. Настолькі сентыментальна я сабе гэтага не ўяўляў. Тады пашлі ёй букет, напішы ёй у дадатак цнатліва-пачцівы ліст, папрасі ў яе пісьмовага дазволу выказаць вусна тваё захапленне“.
Ён увесь ажно спалатнеў і закалаціўся ўсім целам.
„Але… але гэта немагчыма!“
„Чаму – не? Любы пасыльны пойдзе за сорак пфенігаў“.
Ён яшчэ больш закалаціўся.
„О Божа! Калі б гэта было магчыма!“
„А дзе яна цяпер жыве?“
„Я… не ведаю“.
„Як, нават гэта яшчэ не ведаеш?! Афіцыянт! Адрасную кнігу!“
Ролінг знайшоў адрас хутка.
„Ну? Дагэтуль яна жыла, дзе жывуць больш заможныя, а цяпер – на Сянной, дом 6а, трэці паверх; бачыш, тут напісана: Ірма Вельтнэр, працуе ў тэатры Гётэ… Слухай, гэта, між іншым, адзін з жудасна танных раёнаў. Так аплачваецца дабрадзейнасць…“
„Калі ласка, Ролінг…“
„Добра, добра… Значыць, ты гэта зробіш. Магчыма, табе будзе дазволена пацалаваць ёй ручку – нахабнік! Тры метры на месца ў партэры ты цяпер памяняеш на букет…“
„О, Божа, што мне тыя нікчэмныя грошы!“
„Гэта ж так цудоўна – страціць розум!“ – прадэкламаваў Ролінг.
Ужо назаўтра раніцай кранальна наіўны ліст разам з цудоўным букетам накіраваліся на Сянную… Толькі б атрымаць ад яе адказ… хоць які адказ! З якой бы радасцю ён цалаваў тыя радкі!..
Праз восем дзён крышка паштовай скрынкі каля ўваходных дзвярэй адламалася з прычыны частага адкрывання і закрывання. Гаспадыня лаялася.
Кругі пад яго вачыма зрабіліся яшчэ больш выразнымі; ён сапраўды выглядаў зусім змарнелым. Калі ён бачыў сябе ў люстэрку, то моцна пужаўся і пачынаў плакаць ад жалю да сябе.
„Слухай, малы, – аднойчы вельмі рашуча сказаў Ролінг, – так яно працягвацца не можа. Ты ўсё больш заглыбляешся ў дэпрэсію. Тут неабходна дзейнічаць. Заўтра ты проста пойдзеш да яе“.
„Проста… да яе…“
„Ну так, да яе“.
„Ды не, немагчыма; яна ж мне не дазволіла“.
„Прыдумка з пісанінай увогуле была неразумнай. Мы маглі загадзя ведаць, што яна табе, незнаёмцу, адразу пісьмова нічога не паабяцае. Ты проста мусіш пайсці да яе. Ты ж звар’яцееш ад шчасця нават з таго, што яна скажа табе „Добры дзень“. Дый ты, урэшце, не пудзіла нейкае. Яна проста так цябе не выпхне… Заўтра ж і выправішся“.
Яму зрабілася зусім млосна.
„Я не змагу“, – ціха прамовіў ён.
„Тады табе ўжо не дапамагчы, – Ролінг раззлаваўся. – Тады падумай, як ты дасі рады з бядой адзін, без мяне“.
Знадворку зіма спрабавала апошні раз пазмагацца з маем, таксама і для яго надышлі дні цяжкой барацьбы.
Але калі ён потым аднойчы раніцай прачнуўся з глыбокага сну, у якім убачыў яе, і адчыніў акно, то на дварэ панавала вясна.