–Ոչ, չեմ փոխել։
–Ուրեմն շատ լավ,– ասաց Ստեփանը։– Նշանակում է ես կարող եմ տուն գնալ, այսպես ասած, ոչ թե պահակախմբի հսկողությամբ, այլ իմ սեփական ոտքով։
Դարձյալ երկարատև լռություն տիրեց։ Ոչ Եվան, ոչ Ամալյան, և ոչ էլ Ելենան, որ լռին առաջ ու ետ էր քայլում սենյակում, չէին ուզում խախտել այդ քար լռությունը։
Եվան, խեղդելով հառաչանքը, ասաց.
–Ես զուր տեղը վիրավորեցի Ստեփանին… Ես ինքս էլ չգիտեի, թե ինչ էի ասում։
–Պատահում է, մի մտածիր,-սիրտ տվեց Ամալյան։– Դրանից վատն էլ է լինում։
–Չէ, դու չգիտես, Ամալյա,– խոսեց Եվան, հայացքն անորոշ ինչ-որ կետի։– Ես եմ մեղավոր նրա մահվան մեջ։
Ելենան կտրուկ կերպով նայեց Եվային, իսկ Ամալյան մի տեսակ մեղանչական տոնով շշնջաց.
–Պետք չէ, Եվա։ Դու մտածո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում։
–Այո, ես եմ մեղավոր,– կրկնեց Եվան, առանց ուշադրություն դարձնելու Ամալյայի խոսքերին։– Մոսկվա մեկնելու օրը մեր մեջ սուր խոսակցություն տեղի ունեցավ, և ես նրան ասացի, որ այլևս միասին ապրել չենք կարող… Այո, դա իրոք այդպես էր, ես հոգնել էի խաբելուց և ինձ, և նրան, հոգնել էի ձևացնելուց՝ իբր թե ամեն ինչ կարգին է և ավելին ինձ պետք էլ չէ… Ոչ, ես նրան չեմ նախատում, նա, նա մեղավորություն չունի ոչ մի բանում…– Եվան խորը շունչ քաշեց, շարունակեց.– Իդեալական մարդիկ, թերևս չկան, նա նույնպես իդեալական չէր, բայց իդեալով մարդ էր նա և հաստատ գիտեր հանուն ինչի է ապրում այս աշխարհում։ Եվ ահա, երբ հանկարծ տեսնում ես, որ այդպիսի մարդը արհամարհում է քեզ…
–Եվա, ախր այդ ինչեր ես խոսում,– դարձյալ մեջ ընկավ Ամալյան։
–Պետք չէ, Ամալյա,-մի կիսավայրկյան աչքերը գոցելով ասաց Եվան՝ տարուբերելով գլուխը։-Չէ՞ որ ես կին եմ և զուրկ չեմ ներըմբռնողությունից… Ոչ, ես ամեն ինչ տեսնում էի։ Ես տեսնում էի, որ նա իր ձևով է սիրում ինձ։ Սիրում է իմ մարմինը, իմ մազերը, իմ դեմքը, նույնիսկ իմ թեթևամտությունը։ Բայց ես համաժամանակ տեսնում էի նաև այն, որ նա իր հոգու խորքում արհամարհում է ինձ։ Նա իմ մեջ կանացի կատարելատիպն էր ուզում տեսնել, բայց ավաղ, չէր տեսնում։
–Ինչպե՞ս հասկանալ դա,– սառն արտաբերեց Ելենան։
–Չգիտեմ, բայց զգում եմ, որ տեսնում էր ոչ այն, ինչ ուզում էր,– արձագանքեց Եվան։-Եվ երբ հասկացա դա, ես հանկարծ զգացի այնպես, ինչպես լուսնոտն է զգում իրեն՝ քնից արթնանալով բարձրաբերձ շենքի քիվին։ Եվ ես սկսեցի մտածել՝ իսկ ինչի՞ համար եմ ապրում այս աշխարհում, ի՞նչ եմ ուզում կյանքից և ինքս ինչ եմ տվել։ Ո՞ւմ եմ ուրախացրել նրանով, որ ապրում եմ երկրի երեսին և ո՞վ կհիշի ինձ, երբ այլևս չեմ լինի։ Ես նույնիսկ երեխա չունեմ, որ գոնե երբևէ շնորհակալություն ասի ինձ այն բանի համար, որ կյանք եմ տվել իրեն։ Ես դավաճանեցի իմ սիրուն ու կոխկրտեցի նաև ուրիշինը։
–Չափազանց ուշ է զղջման համար,– ասաց Ելենան նույն սառնությամբ։
Ամալյան սաստող հայացքով նայեց Ելենային։
–Գիտեմ, Ելենա, ես ինքս էլ գիտեմ, որ ուշացած խոստովանություն է սա, – ասաց Եվան մտացիր կերպով։-Եվ որ ոչինչ հնարավոր չէ վերադարձնել այլևս…Ես ամուսնացա Անտոնյանի հետ՝ առանց սիրելու նրան, և նա գիտեր դա ու այդտեղից էր գալիս նրա մշտատև ատելությունը, ամուսնացա փառամոլական հույսով՝ հեշտությամբ ձեռք գցել աշխարհիկ այն բարիքները, որ մարդկանց տրվում են ոչ հեշտությամբ։ Եվ ես ստացա դրանք, սակայն այնչափ թանկ գնով. ես դարձա գեղեցիկ մի խաղալիք՝ մեծ երեխայի ձեռքում, այն տարբերությամբ միայն, որ փոքր երեխան իր խաղալիքն անկեղծորեն հաշվում է իր բարեկամը և վստահում նրան իր մտքերը, իսկ Անտոնյանն իր մտքերը չէր վստահում ինձ…Պարզապես նրա բախտը չի բերել։ Առաջին կինը մահացավ, իսկ ես այդպես էլ չհասկացա նրան, կամ չուզեցի հասկանալ։ Նույնը և որդին։
–Որդին գիտի՞, որ հայրը չկա այլևս,– զգույշ հարցրեց Ամալյան։
–Ոչ, հարկավոր է հաղորդել։
–Հեռախոս ունի՞։
–Ոչ, քաղաքից դուրս՝ արվարձաններից մեկում վարձով է ապրում։
–Ինչո՞ւ։
–Համաձայն չէր, որ մոր մահից հետո հայրը նորից ամուսնանար։ Ըմբոստացավ հոր դեմ, վերցրեց կնոջն ու երեխային և դուրս եկավ տնից… Ոչինչ, նորից կգա, կապրի հայրական տանը։ Երրորդը միշտ էլ ավելորդ է։
–Եվա։
–Պետք չէ, Ամալյա, խղճահարություն չեմ ուզում։ Ասա Ռաֆայելին թող ուղարկի վարորդին։ Հասցեն առաջին հարկի մեր հարևանի՝ Մարիամի մոտ կա, թող վերցնի։– Եվան որոշ ժամանակ լռեց, հետո շարունակեց կիսաձայն։– Չլինեի ես՝ գուցե նա զգույշ լիներ։ Նա իր կյանքը չէր պատկերացնում առանց ինձ։
''Եվ իզուր'',– չարախնդությամբ մտովի ասաց Ելենան, գնաց դեպի հյուրասենյակ, ուր տղամարդիկ լուռ ծխում էին, և տեսնելով, որ Ստեփանը չկա, մնաց դռների մոտ մոլոր կանգնած։
*******
Երկարատև անձրևներից հետո նույնիսկ սարսափելի էր աշնան այդ շռայլ, տաք արևը։ Ռաֆայելը աշխատանքի վայրից, ինստիտուտից, զանգեց տուն և ասաց, որպեսզի Ամալյան պատրաստվի՝ գնալու են ռեստորան՝ ''Հին ինտուրիստ''։
–Իսկ ի՞նչ է պատահել,– հարցրեց Ամալյան տարակուսանքով։
–Լսիր, ինչպե՞ս թե՝ ինչ է պատահել,– ասաց Ռաֆայելը հեռախոսագծի մյուս կողմում։– Ես իրավունք չունե՞մ իմ սիրած կնոջ հետ ռեստորան գնալու։ Դու ինչ է, դե՞մ ես։
–Իհարկե, ոչ,– արձագանքեց Ամալյան ծիծաղելով։-Ես համաձայն եմ։
–Քեզ կես ժամը բավակա՞ն է, որպեսզի դա լինի այն ժամանակը, որ ես եմ ուզում։
–Եթե կես ժամ էլ ավելացնես, դա կլինի այն ժամանակը, որ դու ես ուզում։
–Շատ լավ, մի ժամից հետո տանն եմ։
Ռաֆայելը եկավ ուղիղ մի ժամից հետո, սակայն Ամալյան դեռևս պատրաստ չէր։
–Ախր, չէ՞ որ պայմանավորվեցի քեզ հետ,– ասաց Ռաֆայելը կեղծ հանդիմանանքով։
–Չեմ հասկանում՝ ո՞ւր ենք շտապում։
–Քաղցած եմ։
–Իրոք, այդ հանգամանքը մոռացել էի,– ժպտաց Ամալյան,– հիմա: Մինչև մի քանի րոպեն պատրաստ եմ։– Նա լուսամուտի առջև սկսեց արագ հարդարել մազերը և այդ պահին նկատեց Ստեփանին, որը պայուսակը ձեռքին մտնում էր դիմացի մուտք։ Ամալյան ակամաբար բարձրացրեց ձեռքը՝ նրան ողջունելու, սակայն Ստեփանը, առանց բարձրացնելու հայացքը, մի պահ կանգ առավ, ծխեց-վերջացրեց գլանակը և, կոթուկը նետելով մի կողմ, մտավ շքամուտք։
–Ստեփանը ոնց որ խռովել է մեզանից,– ասաց Ամալյան, գլխին գցելով բրդե սպիտակ գլխաշորը։
–Ինչո՞ւ։
Չգիտեմ։ Նույնիսկ մի անգամ չնայեց դեպի այստեղ։
–Երևի չի նկատել քեզ։
–Ոչ, նկատել է։ Դա անհնարին է, որ չնկատեր, լուսամուտի առջև կանգնած էի։
–Ամալյա, շուտ արա, մի րոպե էլ անցնի՝ շունչս կփչեմ։
–Վերջ, դուրս եմ գալիս… Ռաֆայել, ի՞նչ կլինի, Ստեփանին էլ կանչենք։ Նրա համար երևի շատ է ծանր։
–Նա չի գա։
–Ինչո՞ւ։ Հազար անգամ միասին նստել-վեր ենք կացել, ինչո՞ւ չպիտի գա։
–Ասացի, որ չի գա։ Դու Ստեփան Դուրյանին լավ չգիտես։ Չի գա հենց նույն բանի համար, ինչի համար որ չպատասխանեց քո ողջույնին։
Ամալյան արագ շրջվեց ամուսնու կողմը և, զարմանքով նայելով նրան, ասաց.
–Բայց դու ասացիր, որ չի նկատել ինձ։
–Այո,– գլխով արեց Ռաֆայելը։-Ասացի, բայց դու չհավատացիր ինձ։ Ճի՞շտ է։
–Ճիշտ է,– հնազանդ ասաց Ամալյան։
–Լավ, գնանք,– ասաց Ռաֆայելը, բաց անելով դուռը։– Վաղը ինքս կմտնեմ նրա մոտ՝ լաբորատորիա։ Լսիր, գիտե՞ս ինչ եմ նկատել,– անսպասելի ասաց Ռաֆայելը։
Ամալյան հարցական նայեց նրան։
–Ի՞նչ։
–Այն, որ վերջերս լռակյաց ես դառել։
–Մի՞թե,– փորձեց ժպտալ Ամալյան։-Շատ եմ պարապում, Ռաֆայել, երևի դրանից է։ Նույնիսկ երեխաների մասին եմ մոռացել։ Դու հո գիտես, թե ինչքան բութն եմ ես, անգիր եմ անում, անգիր, իսկ գլխիս մեջ ոչ մի բան չի մնում։ Հավանորեն կկտրվեմ, սիրտս վկայում է։
–Միշտ այդպես ես ասում, իսկ հետո գնում բարձր գնահատականներ ես ստանում։
–Ես ինքս եմ զարմանում, թե ոնց է այդպես ստացվում։
Նրանք դուրս եկան տնից, Ռաֆայելը բանալիով կողպեց դուռը, և նրանք քարե սանդուղքներով իջան բակ։
–Դու երևի այնտեղ, ինստիտուտում , բոլոր պրոֆեսորներին սիրահարեցրել ես քեզ,– ասաց Ռաֆայելը ծիծաղելով։-Նրանք լավ գիտեն հմայքը գեղեցիկ կանանց։
–Պուշկինը կասեր՝ դեռափթիթ կանանց,– թևանցուկ անելով ամուսնուն, լրացրեց Ամալյան։
–Այո, դեռափթիթ ու հրաշագեղ կանանց։ Դու էլ, ինչ խոսք, կոկետություն անելում մի հատ ես։ Եվ պարզ է, աչք ու ունք ես խաղացնում այդ մեկուսակյաց ծերուկների հետ։ Խոստովանիր։
–Թողություն տուր մեղքերիս, ինչ անեմ՝ մի կերպ պետք է ապրել, թե ոչ ։
–Իսկ այ, ինձ հետ դադարել ես կոկետություն անել,– թևի տակ սեղմելով կնոջ ձեռքը, նկատեց Ռաֆայելը։– Ծիծաղել նույնպես մոռացել ես… Երբեմն տուն եմ գալիս՝ կանխապես տրամադրված փակելու ականջներս քո աղմուկից, ախր, դու կամաց ոչինչ չես անում, լռած ժամանակ անգամ աղմկում ես… Հիմա գալիս եմ և տան այդ անսովոր լռությունն ասես մի տեսակ խլացնում է ինձ…
–Ոչինչ, Ռաֆայել, ես դեռ կաղմկեմ, դու ինձ համար մի անհանգստացիր,– ժպտաց Ամալյան, կողքանց նայելով ամուսնուն։
–Դու գիտես, թվում է, ես պատրաստ եմ ոտքով քայլելու մինչև աշխարհի ծայրը, միայն թե միշտ ժպտաս… Ես ուզում եմ, որ դու միշտ ծիծաղես, որ միշտ ուրախ լինես… Հասկանո՞ւմ ես…