— Хутчэй! — крычыць Сашка. — Прышые ён нас…
Страляніна то нарастае, то раптоўна ападае, але ўжо зразумела, што здарылася самае кепскае: мы ix не прыбілі з налёту, цяпер усё залежыць ад боепрыпасаў i часу — у каго болей. У нас меней…
На агародах міны кладуцца адна на адну, нам відаць чорныя вяршаліны выбухаў, топчуць, убіваюць у дол залеглых там нашых. Сашка зноў пусціў трасу куль у чорнае акенца вежы, якая з кожнай хвілінай усё больш адкрываецца, з чорнай робіцца цагляначырвонай. Адразу адчулі — ёсць, дасталі немца!
— Давай яшчэ адну, — крычыць Сашка i ад задавальнення локцем, рукавом, трэ свой узмакрэлы рабаціністы нос i стрыжаную галаву. — Я яму дам дыхту!
Я паказаў чатыры пальцы — столькі стужак засталося ў скрынях.
Бухаючы па вадзе, нехта бяжыць за кустам i… Ад'ютант Касача.
— Вы што тут? Камандзір загадаў туды, на той край… да лесу… на фланг! Давай хутчэй!
Але «наш» немец зноў ажыў: абсыпаны каменьчыкамі, Жэнька прыпаў да калёс ля маіх ног.
— А гэта бачыў? — зароў на яго Сашка. Ён добры-добры, але заводзіцца з паўабарота. Ён у нас стары партызан, разам з Касачом прыйшоў у атрад, хапіла часу нервы растузаць! Зноў націснуў на гашэтку, i «бульдог» гулка i выразна адлічыў дзесяць патронаў, амаль паўстужкі зжаваў.
Я паказаў Жэньку, што ў нас мала патронаў.
— Давай! Касач загадаў,— не зірнуўшы нават, крыкнуў ён i пабег. А немец зноў сыпануў, чутно, як ударыла ў кола якраз пад нагамі.
— Добра, паехалі, калі загадваюць! — крычыць Сашка.
Перазараджалі кулямёт, калі наляцеў Касач. Гэта быў ужо Касач!
— Вы што? У неба паліць? Ах вы!..
Ніколі я не бачыў так блізка гэты буйны i ў той час рэзкі твар — рэзкім яго робяць дзве глыбокія, як шрамы, баразёнкі, што спадаюць па шчоках да падбароддзя. I вочы. Асабліва вочы! — ярасныя i ўсё адно насмешлівыя; яны так бязлітасна ўбачылі мяне, нарэшце, менавіта мяне ўбачылі, прызналі.
— Ану адсюль, ах вы!..
Не чуючы, не разумеючы, што яны, Касач i Сашка, крычаць адзін аднаму i што робяць, чаму рвуць адзін у аднаго ручку кулямёта, я кінуўся да коней з нейкім утрапёным пачуццём непапраўнасці таго, што адбылося, i гатоўнасці рабіць нешта апошняе, страшнае, чым толькі i можна выправіць тое, што адбылося. Я цягнуў за храпы коней: у «Герынга» вуха разарвана куляй (вось адкуль тая чырвань на вадзе!), кроў залівае ягоныя звар'яцелыя круглыя вочы, сцякае на пену ля ноздраў, афарбавала мне рукі, зялёныя рукавы нямецкага мундзіра. Рэзка шмаргануўшы тачанку з вады на бераг, я адарваў ад яе, ад кулямёта Сашку i Касача, i яны быццам бы апамяталіся. (Потым ужо, перабіраючы ў памяці, я сцяміў, што Касач ярасна i пагардліва спіхваў Сашку, хапаўся сам за кулямёт, а Сашка, мацюкаючыся i бадай што плачучы, не даваўся.) Нарэшце Сашка адштурхнуў Касача, узбегшы на бераг, укінуўся ў калёсы:
— Гані!
I я пагнаў. Першыя метраў сто, мабыць, у гарачцы i ад лютай гайданкі па лугавых купінах здавалася, што мы імчым як бура. Я біў коней пугаўём, балюча падскокваў на каленях, а Сашка, ухапіўшыся за кулямёт, усё крычаў: «Гані!» Вежа, калі мы вымчалі на луг, адразу вырасла перад намі, насунулася — уся чырвоная ад набухлага сонца. Затое лес — нібы адрынула яго ад нас далёка-далёка. I тут прыйшло адчуванне, адначасна да абодвух — мой i Сашкаў позіркі сустрэліся, — што мы ўжо ведаем, колькі секунд засталося вось так імчаць. Надта выразнае, дакладнае адчуванне, нібы хто пачаў адлічваць тыя секунды ўслых. Мы як быццам бачым сябе адтуль, з чырвонай высокай вежы: безабаронныя, нягеглыя калёсы на лузе, а яшчэ мы бачым, як немец падводзіць кулямёт — зараз секане… Храснула пад намі: калёсы занесла, але мы яшчэ коцімся, падмінаючы апошнія секунды. I тут коні, нібы спатыкнуўшыся, разам спляжыліся проста пад нас, закрытыя выбухам, а калёсы яшчэ праляцелі паўкруга i перакуліліся, выкінуўшы нас. (Я, пакуль ляцеў, увесь час помніў, дзе цяжкі кулямёт, а дзе мая галава.)
На нас абрынуліся выбухі: мяне падкінула, адарвала ад самога сябе i апусціла ў напятую глушэчу. Адтуль, як з-за тоўстага шкла, я гляджу, як паволі, занадта паволі паўзе Сашка: я бачу, што зрабілася з ягонай нагой, а ён не разумее, таропка адпіхвае ад сябе зямлю чырвоным, дрыготкім абрубкам, палівае крывёю траву. Бот i тое, што ў ім, целяпаецца на доўгай калашыне далека ззаду. Вочы вялізныя, недаўменныя, i чаканне ў ix: вось зараз ён пра нешта даведаецца! Я нязграбна здзіраю з сябе нямецкі пінжак i паўзу следам па крывавай дарожцы, лаўлю i не магу загарнуць у пінжак тое, што засталося ад нагі. А яно трапечацца, торгаецца ў маіх руках i адпаўзае. Здаецца, я чую пранізлівы крык яго…
Той, хто быў хоць аднойчы паранены ці кантужаны, ужо не ранейшы чалавек. Ён ужо адчуў, як гэта будзе. Да гэтага толькі ведаў, што смяротны, а цяпер — адчуў.
Я хадзіў па лагеры i ўсім усміхаўся. Выявілася, што быць смяротным вельмі весела, што гэта дае вунь колькі пераваг.
Па-першае, усе пачынаюць цябе заўважаць i любіць. Паранены сярод партызанаў — самая паважаная асоба, настолькі, што чалавеку з непрывычкі робіцца няёмка i ён як найхутчэй стараецца пазбавіцца ад бінтоў, мыліц, каб зноў быць як усе. (Праўда, здаралася i другое: каму-небудзь прыйдуцца даспадобы бінты, як эпалеты, але тут i чакае яго самае жахлівае: раптам адхлыне ад яго цёплая хваля, ён яшчэ цягнецца ўслед, а тут ужо недаверлівыя ўсмешкі, пагардлівая абыякавасць.)
Ну, а па-другое, смяротны — гэта дарослы, роўны ўсім. (Бессмяротныя толькі дзеці.) Адразу наблізіцца да ix, дарослых, — гэта варта бяссмерця. Да ўсіх, да Глашы…
Калі мяне прывезлі, глухога, вялага ад шуму ў галаве i млоснасці, Глаша падбегла да майго воза. Раптам я ўбачыў на нізкім, мутнавата-шэрым небе яе сінія вочы — нахілілася нада мной. Ужо прайшло шмат калёс з забітымі, параненымі, i яна нахілілася нада мной, плачучы. Бегла да забітага, мёртвага, а тут убачыла кволую збянтэжаную ўсмешку жывога: узрадаваная, яна яго пацалавала, жывога (недзе каля вачэй) і, здаецца, толькі потым зразумела, што пацалавала мяне. Такое ўзрушэнне было напісана, мусіць, на маім, да гэтага вялым, твары, што Глаша нават адхіснулася, падзявочы абурана, але тут жа ўсміхнулася i цёплымі пальцамі пагладзіла пацалаванае месца, аддаючы яго мне.
Праз тры дні я ўжо хадзіў па лагеры: нашто ляжаць, калі столькі добрых, ласкавых усмешак можаш сабраць! Хадзіў i збіраў, як грыбы. Але я шукаў Глашу, а яе не было. Цэлы тыдзень Глашы ў лагеры не было. Некалькі разоў я здалёк бачыў Касача. Ён мяне зноў не заўважаў. А мяне ўсё мацней прывязвалі да гэтага чалавека тыя сорам, захапленне, жах перад непапраўным, якія адчуў каля рэчкі.
Сашку, які памёр ад ран, хавалі ў лесе, каля дарогі. Касач стаяў з патупленым цяжкім поглядам, нязвыкла сутулячыся. Салюту бліз лагера даваць не дазволена. Касач кінуў разам з усімі жменю зямлі, а камячок затрымаў у пальцах i ішоў з ім, я бачыў, да самага лагера…
Я хадзіў на паляну, падоўгу сядзеў там, глухі, адзінокі, смяротны. Я ўжо не чуў сухога дажджу конікаў i толькі глядзеў на ix бязгучныя чырвоныя ўспышкі. Маштабы паступова мяняюцца, ссоўваюцца, i вось я ўжо сярод чырвоных выбухаў. Закрадваецца i пачынае расці трывога: а што, калі ў лагеры ці побач ужо ідзе бой, а я сяджу тут, глухі, i не ведаю? Нешта перамянілася ў свеце, рэзка, пагрозліва — толькі ты не ведаеш. Каб хто ўбачыў, як я вяртаўся ў лагер — асцярожна, са зброяй напагатове, — падумаў бы, што хлопцу мала сапраўднай вайны, яму яшчэ i пагуляць у яе хочацца.
Аднойчы заснуў, прыгрэўшыся на сонейку, па-восеньску мяккім, ласкавым, утульна ўсеўшыся між высокіх, як падлакотнік крэсла, каранёў таўшчэзнага дуба. Расплюшчыў вочы — Глаша! Стаіць i глядзіць проста ў твар. Я расплюшчыў вочы, а яе сіні погляд усё нерухомы, аблічча строгае, бадай суровае. Нарэшце заўважыла, што я прачнуўся, нешта сказала i падсела да дуба, у суседняе «крэсла» з каранямі-падлакотнікамі. Падставіла твар сонцу i сцішылася з закрытымі вачамі, толькі павекі i вейкі дробна дрыжаць над набрынялай слязой. Глаша ў нямецкім світэры з адкрытай, яшчэ больш схуднелай шыяй, спадніца ў яе, па-партызанску, надзета на сінія штаны, упраўленыя ў боты.