“Սիրե հայրդ ու մայրդ… եթե հարուստ են,
“Սիրե թշնամիներդ … երեսանց,
“Սուտ մի խոսիր… եթե շահ չունիս:
“Թող մի տուր կիրքերդ գերի ըլլան անձիդ.
“Դրացիներդ անձիդ պես սիրե”:
Մեռյալներուն գալով` անոնց հետ ալ ավելի քաղցրությամբ կը վարվի: Այնպիսի սրտառուչ դամբանականներ կարձակեր, այնպիսի պերճախոսությամբ կը գովեր արքայությունն, որ ներկա գտնվողները մեռնելու փափաք կզգային: Չմոռնանք սակայն ըսել թե` երբեմն ալ մեռյալն արքայութենեն ավելի կը գովեր` որով ննջեցյալն նախապատիվ կը սեպեր դագաղին մեջ մնալ քան թե արքայության մեջ: Ազգային հիվանդանոցին մոմերուն պես կարգերու կը բաժնվեին յուր դամբանականները, մեկ ոսկի տվող մեռյալն բարեսիրտ կըլլար, երկու ղրկողը բարեսիրտ և քիչ մ’ալ ազգասեր կը հռչակվեր, երեք նվիրողը ազնիվ սրտով և վսեմ զգացմունքներով կը զարդարվեր, չորս համրողը հանրածանոթ ազգասեր կը ծանուցվեր, հինգ տվողն կենդանությանը ժամանակ այնքան գաղտնի ողորմություն տված կըլլար աղքատներուն, որ մարդ տեսած չէր ըլլար, հայրենյաց բարերար կը հորջորջվեր, և ասանկներուն դագաղը ութը հոգի կը կրեր, որովհետև չորս հոգի բավական չէին կրել այնչափ գովեստներով ծանրաբեռնյալ ննջեցյալն:
Դագաղն ալ երբեմն զգացման տեր և ազգասեր կըլլար, եթե զայն շինող ատաղծագործը գերապատիվին մենիտիե մը ղրկեր: Իսկ անոնք, որ ժամանակ չունեին փրկանք վճարել դամբանախոսին` դամբանական լսելու իրավունքե կը զրկվեին, իրենց վերապահելով սակայն մեռնելու իրավունքը: Խորեն եպիսկոպոս յուր պաշտոնակիցներուն պես վարվելով` լռելյայն սա սկզբունք կը քարոզեր թե` չար եղեք որչափ կուզեք, բայց հարուստ եղեք, որչափ կրնաք: Ժողովուրդն, որ շատ անգամ ազգասեր, ողորմած, բարեսիրտ ածականներուն տրվիլը կը լսեր այնպիսի մարդերու` որոնք իրենց կենդանության ժամանակ ազգը մատնած են իրենց շահուն համար, կամ եկեղեցվույն գանձանակեն ստակ գողցած են, ինքնիրեն կըսեր. “Խորանի վրա, բազմության մեջ, այսչափ սուտ ի՞նչպես կարելի է ըսել առանց կարմրելու”:
Խորեն եպիսկոպոս մեծ մարդ է. ավելի մեծ պիտի ըլլա անշուշտ, եթե հաջողի Կիպրոսի մեջ Լուսինյանե մնացած կալվածներն Անգղիո ձեռքեն առնել. և աս ալ անհավատալի բան մը չէ:
Խորեն եպիսկոպոս միջին հասակով, բարեձև կազմով գեղեցիկ մարդ մ’է: Երբ փողոցն ելնե` ընդհանրապես այն դեմքը կունենա, երբ բազմության մեջ մեկն յուր սիրուհիին գաղտնի նշան ընելեն ետքը ուրիշ մը զայն տեսնե և իրեն ըսե. “Ըսածիդ հավնեցա՞ր”:
ՏԻԳՐԱՆ ՅՈՒՍՈՒՖՅԱՆ
Պատմագիրները համաձայն չեն Տիգրան Յուսուֆյանի ծննդյան թվականին վրա:
1850 թվականին ծնունդ կուտան անոր այն պայմանագիրներն, որ ամուսնացնելու աղջիկ ունին. ուրիշներն, որ անոր նախագահությանը տակ կորուսեր են իրենց դատը, 1820-ին կստեղծեն զայն:
Իսկ մենք, որ հաճույք մը չենք զգար կիներու մեջ տարիքի խնդիր հուզելով, կըսենք թե այս երեսփոխանը Միջագյուղ ծնած է 1835-ին, 1854-ին և 1875-ին: 1835-ին` եթե դեմքին նայիս, 1854-ին` եթե պարահանդեսի մը մեջ գտնվի, իսկ 1875-ին` եթե հասակին նայիս:
Ծնած ժամանակն այնքան նիհար էր, որ եթե Լիկուրգոսի օրով ծնած ըլլար` անպատճառ ջուրը ձգված պիտի ըլլար:
Մանկության օրերուն մեջ հանդարտ ու հեզաբարո ըլլալով` բնավ պատճառ չէր տար ստնտուին, որ զինքը կսմթե: Գիշերներն այնպես խոր քուն կը քաշեր, ինչպես որ կը քաշե, երբ իրեն երթաս և բանաս իրեն այնպիսի խոսակցություն մը, որ բնավ վերաբերություն չունի դատի հետ:
Ձմեռվան այն երկար գիշերներուն մեջ անգամ մը միայն կարթննար և այն ալ ոչ թե լալու կամ կաթ ուտելու համար, այլ յուր թաթիկներովն ստնտուին ծիծերը բռնելով քնանալու համար: Ամեն երախա, ինչպես հայտնի է, ունի այս սովորությունը, սակայն կերևի թե այս երախան բավական ատեն հետևած է այս սովորության, վասն զի, կըսեն ոմանք, չորս տարեկան եղած ատեն, տան սպասուհիները Տիգրանիկեն կը գանգատին եղեր:
Տղայական խաղերու բնավ չէր մասնակցեր. խելքն ու միտքը պարգևաբաշխության հանդեսին վրա էր:
Ամեն կիրակի իրեն հասակակից աղջիկներ ու մանչեր տուն հրավիրելով` աթոռներու վրա կը բազմեցուներ, ինքն ալ սեղանի մը վրա կելներ… ճերմակ ձեռնոցներով և կարճ, բայց ազդու ատենաբանությամբ աղջիկներուն երեսը կը նայեր… դաստիարակության օգուտներն անոնց զգալ տալու համար:
Ամիրայության մեծ փափագ ուներ. յուր կարճ բայց ազդու հասակովն ամիրության բարձրանալ կուզեր, վասն զի ամեն բարօրության հոն կը փնտռեր. ուստի նախատինք կը համարեր տեսություն ընել այն ամեն մարդու հետ, որ ամիրայական արգանդե մը ծնած չէին:
Օր մը նպարավաճառի մը ղրկվեցավ, որ քիչ մը պանիր առնե, բայց ինքն երբ տեսավ, որ նպարավաճառն ամիրա չէր, առանց պանիր առնելու ետ դարձավ:
Երբ յոթը տարեկան եղավ, թաղին վարժարանը դրվեցավ, որ ուսում առնե:
Այն ատենները վարժարաններու մեջ ամեն բան կը գտնվեր բացի ուսումե, որով Տիգրանիկն ալ ուսումեն զատ ուրիշ ինչ որ գտավ առավ թաղային վարժարանեն:
1850-ին Բարիզ գնաց և վաճառականության դպրոցը մտավ հոն:
Մեծ հաջողություն ցույց տվավ այն ուսման` զոր մենք վաճառականություն կանվանենք և որուն Խաբեություն անունը կը կարդա Վովընարկ: Քիչ ատենի մեջ կատարյալ սորվեցավ մարդ խաբելու սկզբունքներն, զորք պիտի գործադրեր վաճառականության մեջ: Սակայն բախտը, որ եթե չժպտիր ապուշներու, երբեմն անոնց պաշտպան կը հանդիսանա, ըսավ Տիգրանին.
Արդեն վաճառականները պատժել կուզեի, բայց անանկ պատիժ մը կուզեի, որ խիստ ըլլար: Ուրախ եմ այսօր զքեզ գտնելուս վրա, գնա ուրեմն դատավոր անունով պատիժ եղիր այդ վաճառականներուն վրա”:
Բախտին պատգամը կատարվեցավ, Յուսուֆյան առևտրական ժողովներեն մեկուն նախ անդամ և հետո ամբողջությունն (նախագահ) եղավ:
Նախնիք Արդարությունը տեսած պիտի ըլլան, որ զայն կշիռ ի ձեռին կը ներկայացնեն. անոր բարի ըլլալն ալ ճանչցած են անշուշտ, որ այնչափ հարգ ու պատիվ կընծայեն անոր. մենք դժբախտաբար ժողովներու մեջ ալ իրեն հանդիպած չունինք, որ տեսնեիք, ճանչնայինք և կարենայինք այսօր ըսել, թե Յուսուֆյան շատ լավ կամ գեշ կը վարվի Արդարության հետ:
Շատերը, որ մոտեն կը ճանաչեն Յուսուֆյան էֆենտին, կըսեն թե Արդարության ներկայացուցիչն է ան և թե Արդարության պես կշիռ մը ունի ձեռքը, սակայն պնդողներ ալ կը գտնվին թե` այդ կշիռը ծախու առնված է նպարավաճառե մը, որ պակաս կշռելուն համար ամեն օր տուգանք կը վճարեր:
Աս անհավատալի է:
– Կը տեսնե՞ք փաստաբանները ինչպես ուշի ուշով մտիկ կընեն, որպեսզի կետ մը բռնեն և ինձի դեմ դատ բանալ տալով քառասուն-հիսուն ոսկի վաստկին… Պարոն փաստաբաններ, մի պարծենաք կենսագրություններուս մեջ զիս դատի հրավիրելու բնություն ունեցող կետեր գտնելուդ վրա, որովհետև կենսագրություններս կազմող բոլոր կետերն նույն բնությունն ունին:
Այս պարագայիս մեջ կը նմանցնեմ զձեզ այն ձկնորսին, որ այս օրերս տասը բալամուտ որսալուն վրա կը պարծենա, քանի որ շաբաթե մը ի վեր ծովը բալամուտով լեցված է: Բայց քանի որ ձեզմե շատերը հոդվածի մը մեջ ավելի իրենց գործը կը փնտռեն քան թե արդարություն, ես ալ խոհեմություն կը բանեցնեմ և խոսքս կը փոխեմ: -
Առանց ասոնց կամ անոնց ըսածներուն ականջ կախելու` ես կըսեմ թե Տիգրան էֆենտի Յուսուֆյան միշտ արդարությամբ վարված է, որովհետև ուրիշ կերպով վարվիլը անկարելի է: Մեր բոլոր ժողովներուն մեջ արդարությունը միշտ կը փայլի յուր բացակայությամբը: Տիգրան էֆենտի շատ ճշտություն կը պահե յուր պաշտոնին մեջ. օրինակի համար, եթե պատիվ ունենաս օր մը իրեն ներկայանալու… դատով, նախ և առաջ քեզի պիտի ըսե.
Նախ`աս կողմը անցիր:
Երկրորդ` շիտակ կայնե:
Երրորդ` գլուխդ վեր բռնե:
Չորրորդ` ձեռքդ վար առ:
Եվ դուն այս հրամանները լսելով, անշուշտ պիտի կարծես թե, դերձակի մը առջև կը գտնվիս, որ չափդ պիտի առնե, բայց կը սխալիս, դատավորի մը առջևն ես, և որ ժողովին մեջ որ մտնես, այդ հրամանները պիտի կատարես:
Տիգրան էֆենտին այնչափ կը փափաքի ազգին ծառայություն ընել, որ հարյուր հոգվո գլուխ հանելիք գործը միայն կուզե կատարել: Սուտ չեմ խոսիր: Գնա օր մը իրեն ըսե.
– Էֆենտի, թաղիս մեջ կուզենք բարեգործական ընկերություն մը կազմել:
–Վսեմ գաղափար:
–Կը փափաքիք, որ հրամանքնիդ ալ ատենապետ ըլլաք:
–Սիրով կընդունիմ:
Այս պատասխանը առնելեդ ետքը դուրս ելիր սենյակեն և դռան քովը կեցիր:
Ահա ուրիշ մը կը մտնե.
– Էֆենտի, որոշեցինք վարժարաններու նպաստելու համար ընկերություն մը հաստատել:
– Շատ ազգօգուտ ձեռնարկություն:
–Արդյոք կընդունեի՞ք…
–Ատենապետությո՞ւնը… սիրով կընդունիմ:
–Կընդունեի՞ք տասը բաժին …
–Ընկալագիրն ամսե մը ղրկե:
Սենյակեն դուրս եկած ատենը ասոր ձեռքեն քաշե և քովդ կայնեցուր: