«Перед нами встала новая задача. Оборонительный период войны со всемирным империализмом кончился, и мы можем и должны использовать военное положение для начала войны наступательной. <…> Мы будем пробовать теперь на них наступать, чтобы помочь советизации Польши».
Не атрымалася. Аднак у цэлым Ленін вельмі высока ацэньваў паход на Варшаву:
«У нас не хватило сил, мы не могли взять Варшаву и добить польских помещиков, белогвардейцев и капиталистов, но наша армия показала всему миру, что Версальский договор не есть такая сила, какой его изображают. <…> Красная Армия показала, что этот Версальский договор не так прочен. После этого Версальского договора наша армия показала, как разоренная Советская страна летом 1920 года была, благодаря этой Красной Армии, в нескольких шагах от полной победы. <…> Красная Армия доказала, что она отвечает на удары, однако у нее не хватило сил на победу в первый год, можно сказать, даже в первый месяц ее мирного строительства. Но за этим первым месяцем мирного строительства последуют годы, и с каждым таким годом она будет становиться в 10 раз более сильной».
Зрэшты, у хуткім часе Ленін памёр. А ў Сталіна стасоўна паходу на Варшаву былі зусім іншыя пачуцці і меркаванні. Аднак, нягледзячы на рознасць пазіцый савецкіх лідараў у дачыненні да гэтай тэмы, у іх меркаваннях не праглядалася наяўнасці Беларусі не толькі як нейкага фармальнага ўтварэння, але і пэўнай этнічнай вобласці, хаця падзеі разгортваліся галоўным чынам менавіта на яе тэрыторыі.
Погляды гісторыкаў на савецка-польскую вайну: бракуе беларусацэнтрычнасці
У гістарычнай навуцы па сённяшні дзень праблема савецка-польскай вайны і яе вынікаў застаецца адной з найвастрэйшых. А беларускія аспекты даследаваны яшчэ горш.
Савецкая гістарыяграфія стварала міф пра тое, што абяздолены беларускі народ толькі дзякуючы Кастрычніцкай рэвалюцыі займеў паўнавартасную дзяржаўнасць, а віна за катастрофу Рыжскім падзелам беларускага народа цалкам ускладвалася на «белапалякаў» ды іх памагатых. Савецкія гісторыкі праводзілі даследаванні ў рэчышчы марксізму-ленінізму, а яго падыходамі далёка не ўсё можна патлумачыць. З іншага боку, вялікая доля факталагічнага матэрыялу – нязручнага для існаваўшай дактрыны – не ўводзілася ў навуковы зварот. Вялікая частка архіваў была недаступнай савецкім гісторыкам. А калі яны што і знаходзілі, дык трымаліся традыйных ідэалагічных рамак або гэта за іх рабіла цэнзура. Гістарычнай навукай кіравала дзяржаўная палітыка, і рознагалоссяў быць не магло.
Паралельна існавалі ледзь не цалкам адваротныя савецкім меркаванні беларускіх эмігрантаў: маўляў, БССР – гэта бальшавіцкая акупацыя (на Заходняй Беларусі, адпаведна, польская). Аднак за рамантызмам і эмоцыямі тыя навуковыя даследаванні нярэдка гублялі сваю вартасць, таксама ідэалагізаваліся. Тэма заставалася слаба даследаванай, тым больш што яе глыбока вывучаць было практычна немагчыма, паколькі неабходныя архівы знаходзіліся ў СССР ці падсавецкай Польшчы.
Гістарыяграфіі сучасных Польшчы і Расіі цалкам лагічна і вытлумачальна трактуюць беларускую праблематыку з рацыі ўласных нацыянальных і дзяржаўных інтарэсаў, таму беларускія сюжэты, аспекты, лініі прысутнічаюць у польскіх і расійскіх даследаваннях толькі па меры неабходнасці для тлумачэння ўласных канцэпцый.
Сучасная гістарычная навука Беларусі адносна гэтай праблемы, як і многіх іншых, мае пэўныя здабыткі, якія, аднак, вельмі часта характарызуюцца прынцыповымі супярэчнасцямі. З аднаго боку, захоўваецца залежнасць ад традыцый савецкай гістарыяграфіі. З іншага – патрэбы стварэння нацыянальнай карціны мінулага за чвэрць стагоддзя спарадзілі нямала даследаванняў на тэму савецка-польскай вайны і Рыжскай дамовы, якімі ўведзена ў навуковы зварот шмат новых матэрыялаў і на іх аснове распрацавана нямала новых аспектаў па тэме. Назіраецца паступовая эвалюцыя навуковай думкі.
Тым не менш стасоўна перыяду развіцця Беларусі 1917–1921 гг. нярэдка даходзіць да парадоксаў: зробленыя канчатковыя высновы могуць канцэптуальна пярэчыць фактам і праведзенаму аналізу. Беларуская гістарычная навука нярэдка далікатнічае, даючы, прыкладам, ацэнку адносінам савецкага кіраўніцтва да станаўлення беларускай дзяржаўнасці як дзеянням цалкам канструктыўным. Гэтую далікатнасць трэба адкінуць – мы маем права на ўласныя падыходы і меркаванні, асабістае асэнсаванне і беларусацэнтрычныя высновы.
Першая спроба суверэнітэту: Беларуская Народная Рэспубліка
У свой час шляхам трох падзелаў Рэчы Паспалітай Расійская імперыя атрымала ў свой склад усе этнаграфічныя беларускія землі. Уздым нацыянальнага руху ў Еўропе падчас Першай сусветнай вайны абудзіў многія «падімперскія» народы, даўшы імпульс у кірунку да самавызначэння. Палякі ў сваіх дзеяннях кіраваліся ідэяй Рэчы Паспалітай узору 1772 г. – калі яе суседзі пачалі брутальна ўмешвацца ва ўнутранае жыццё дзяржавы.
Незалежніцкія тэндэнцыі, праяўленыя нацыянальнай беларускай элітай у 1918 г., мелі аніяк не меншыя падставы. Успомнім, што «Дэкларацыя правоў народаў Расіі» (ад 2 лістапада 1917 г. па ст. ст.) гарантавала нацыям права на вольнае самавызначэнне аж да аддзялення і ўтварэння самастойнай дзяржавы. Расійскае ўладарніцтва на беларускіх землях, якія калісьці з’яўляліся ядром Вялікага княства Літоўскага, de іure ліквідоўвалася, а за іх насельніцтвам прызнавалася права на вырашэнне сваёй долі. Дарэчы, яшчэ летам 1916 г. Ленін катэгарычна не згаджаўся з тымі, хто адмаўляў саспеласць украінскага і беларускага нацыянальных рухаў.
Выбар народаў былой Рэчы Паспалітай (палякаў, літоўцаў, украінцаў) быў зроблены на карысць самастойнага шляху дзяржаўнага будаўніцтва, што фактычна не пакідала альтэрнатывы беларусам у выпадку жадання самастойна вызначыць свой лёс. Як трапна выказаўся амерыканскі гісторык Тымаці Снайдэр,«у адным думкі польскіх і літоўскіх нацыяналістаў сыходзіліся: польска-літоўская Рэч Паспалітая памерла, і ўсе спробы ўтварыць шматнацыянальную федэрацыю – марныя».
Пачатак ХХ ст. зусім не прадвяшчаў стварэння беларускай дзяржавы. Адносны спакой, які панаваў у свеце, паралельнічаў балотнаму стану ў сацыяльна-палітычнай сферы на прасторах Беларусі – «Северо-Западного края». Названы «Адраджэннем» уздым беларускага нацыянальнага руху, выяўлены, прыкладам, у стварэнні першай палітычнай партыі (Беларуская рэвалюцыйная партыя, 1903 г.), выхадзе першай газеты («Наша доля», 1906 г.), з’яўленні цэлай групоўкі пісьменнікаў і да т. п, меў характар хутчэй культурна-асветны (значны хіба толькі для саміх беларусаў) і на палітычным полі не пагражаў істотнымі зменамі ў раскладзе сіл і тым больш у структурах улады.
Варушэнне пачалося падчас Першай сусветнай вайны. Ужо на яе другім годзе пачалі «ўсплываць» магчымыя варыянты новых дзяржаўных утварэнняў з беларускімі землямі ў іх складзе. Ужо з 1916 г. выкрышталізавалася перспектыва і суверэннай Беларусі. Але тады ніхто не мог сказаць, наколькі гэта рэальна і як хутка можа быць выканана. Тым не менш якасны скачок адбыўся яшчэ да завяршэння вайны. Адным з галоўных яго чыннікаў з’явіліся наступленні нямецкіх войск: першае – летам 1915 г., у выніку якога была акупавана чвэрць тэрыторыі Беларусі, і другое – у лютым 1918 г., калі пад акупацыю трапляе большая частка Беларусі, за выключэннем Віцебска і Смаленска. Нямецкая акупацыйная ўлада да нацыянальных рухаў адносілася даволі ліберальна. Гэта дало магчымасць абвясціць і затым адстаяць незалежнасць многім дзяржавам.