Фларыян Чарнышэвіч
Надбярэзінцы
Мілым землякам з ракі Бярэзіна, што захавалі вернасць Айчыне, гэты пераказ крыўдаў, зазнаных ад дзяржавы і суседзяў, пераказ перамог і балючых расчараванняў, што напаткалі нас у пару змагання за самае дарагое, прысвячаю з гарачым прыветам – дзе б вы ні знаходзіліся.
Аўтар
Раман у трох частках, заснаваны на рэальных падзеях
© Copyright for the Polish edition ARCANA, 2010
© Пераклад на беларускую мову, выданне на беларускай мове. Выдавец А.М. Янушкевіч, 2017
© Распаўсюджванне. ТАА «Электронная кнігарня», 2017
Ад перакладчыц
Шаноўны чытач!
Ты трымаеш у руках кнігу, напісаную мовай, якую вялікі прыхільнік кнігі, наш зямляк, мастак і пісьменнік Юзаф Чапскі, назваў мовай «словатворчай, звонкай, напалову беларускай». Асаблівасць гэтай мовы ў тым, што напоўніцу зразумець яе без дадатковых тлумачэнняў магла толькі адна пэўная супольнасць людзей – польскамоўныя жыхары Беларусі першай паловы ХХ стагоддзя. Сёння такіх людзей амаль не засталося. Жыхары сучаснай Польшчы, чытаючы гэты раман, сустракаюцца з пэўнымі цяжкасцямі і мусяць карыстацца перакладам у зносках, колькасць якіх можа дасягаць дзесяці на старонку. Такім чынам, вострасюжэтнае лёгкае чытво даецца ім цяжкавата, нібы яны маюць справу з нейкім мудрагелістым філасофскім трактатам.
Пераклад «Надбярэзінцаў» з «напалову беларускай мовы» на «мову амаль цалкам беларускую», з аднаго боку, крыху прычасаў неверагодную мешаніну дыялектаў і стылю. А з іншага – стварыў унікальную сітуацыю, калі жыхары сучаснай Беларусі, як і іх бабулі і дзядулі, могуць без асаблівых перашкодаў сачыць за захапляльным сюжэтам.
Зычым лёгкага і прыемнага чытання!
Частка першая
I. Рагі
Хутар валокі[1] на тры ў гушчары бяскрайніх бярэзінскіх лясоў, у абтоку дзвюх рачулак. Палову займаюць лугі, што дзесяцінным[2] разлогам бягуць уздоўж берагоў праз усю даўжыню клінападобнай паляны. Ад лесу – пойменныя, каровіны, ад поля – мурожныя, для авечак і коней. У заходнім куце паляны рачулкі злучаюцца ў адну лукавіну, і луг шырэе амаль утрая. Там, на мурагу, на адлегласці дзесяці загонаў, стаяць у рад тры магутныя дубы. На вышыні двух-трох сажняў[3] іх камлі аперазаныя квадратнымі памостамі, якія знізу густа абабілі вялізнымі цвікамі. Калі глядзець з зямлі, памосты нагадваюць кратаваныя брамы старасвецкіх замкаў, толькі шчыльнейшыя і шырэйшыя разы ў чатыры. Мясцовыя называюць іх подкурамі. А вышэй на галінах парамі стаяць адзін пад адным вуллі.
Пад сярэднім подкурам спыніўся барадаты сівы стары ў будзённай засцянковай апратцы: цесная шляхецкая шапка, чорны крамны пінжак, даматканыя клятчастыя штаны і вялікія боты з халявамі гармонікам. У адной руцэ вясло, у другой – торба з рыбаю. Побач з ім – хударлявы хлопчык гадоў дзевяці, босы, у паношанай канфедэратцы і зрэбным споднім. Адной рукою ён па-ўланску ўпіраўся ў бок, другою вертыкальна трымаў просты, у тры разы даўжэйшы за яго, ляшчынавы кій з завостраным бляшаным наканечнікам.
Быў цудоўны чэрвеньскі поўдзень – ціха і сонечна. Цень ад лесу ўжо выцягнуўся на стаю[4] з гакам.
– Дзеда, – прамовіў хлопчык, цікаўна пазіраючы ўверх на подкур, – а Мікіта сказаў, што гэныя зубы ў подкура жалезныя, гэта праўда?
– Драўляныя, – каротка адказаў стары, уважліва гледзячы супраць сонца ў бок лесу.
– Драўляныя? Дык іх жа мядзведзь пакрышыць.
– Не пакрышыць, яны дубовыя, моцныя.
– Дубовыя? Дзеда, а Мікіта казаў, што мядзведзь дужы як конь сівы, а лапы як сіта, праўда?
– Няпраўда. Няма мядзведзяў, большых за мінулагодніх цялятаў, толькі таўсцейшыя яны і кудлатыя, як авечкі.
– Кудлатыя? Дзе-е-да! Я во з гэтым, – паказаў малы на кій, – ніякіх мядзведзяў не баюся.
– Такі вялікі хлопец, ці ж табе баяцца, – адгукнуўся стары, яшчэ пільней углядаючыся ў лес.
– Куды ты, дзеда, усё глядзіш і глядзіш? Мужыкі там ужо?
– Не, ляснік Васілеўскі да нас ідзе, – стары павярнуўся да хлопца, кінуў позірк на ягоную апратку, строга кінуў: – Ты як штаны перакруціў? А ну запраўся, сарамотнік!
Хлопчык паружавеў і шмыгануў за дрэва. Праз хвілінку вярнуўся запраўлены, стаў побач з дзедам гэтак жа, як раней, і пачаў з цікавасцю назіраць за госцем, які ўжо набліжаўся.
Гэта быў мужчына пад сорак, рослы, мажны, з чырвоным, як бурак, тварам і рудаватай кароткай барадой. Насіў ён палінялую канфедэратку, кароткую бурую світку, шэрыя ваўняныя даматканыя штаны і лапці. На грудзях перакрыжоўваліся два шырокія рамяні: адзін – ад стрэльбы, руля якой вызірала з-за пляча, другі – ад паляўнічай, з казінай скуры, торбы, што матлялася каля левага сцягна. На рамяні ад торбы насупраць сэрца – жоўтая бляха шырынёю з далонь і з выбітым надпісам па-руску: «Лѣсной сторожъ».
– Я цябе пазнаў, ледзь ты толькі з лесу выйшаў, – гукнуў стары, калі ляснік ужо быў за некалькі крокаў ад яго.
– Значыць, багатым ніколі не буду, – адказаў той, напалову жартуючы, напалову верачы ў такія забабоны, і павітаўся, здымаючы шапку: – Хай будзе пахвалёны Езус Хрыстус!
Ён схіліўся да рукі старога і гучна прыцмокнуў, цалуючы.
– На вякі вякоў! – азваўся стары і пацалаваў лесніка ў патыліцу.
Ляснік, у сваю чаргу, падаў руку для пацалунку хлопчыку. Пагладзіў яго па галаве і запытаўся:
– Як гадуешся, хлопча? От, гасцінцу ніякага для цябе не маю… А што за кій у цябе? На рыбу такія восці выстругаў?
– Гэта не восці, – пакрыўджана запярэчыў малы, – гэта штых!
– Штых? Навошта штых?
– А з мужыкамі ваяваць!
– З мужыкамі ваяваць?! А што, пане Балашэвіч, – звярнуўся ляснік да старога, – няўжо зноў нітаўцы збіраюцца?
– Так. Цэлай вёскай заўтра прыйсці хочуць, нібыта праз знявагу грамадскага пастуха, якому пазаўчора нявестка мая шмат клопату ўчыніла, з лугу разам з быдлам праганяючы.
– Цэлай вёскаю напасці хочуць? Але ж і зладзюгі! Бандыты! Закалотнікі! А можа, толькі для постраху чуткі распускаюць, га?
– Дык нам людзі з саміх Нітаў данеслі, што не маняць тыя.
– Ось яно як… Ну, то дзякуй Богу, што хаця б знайшліся добрыя людзі і вам данеслі, цяпер час ёсць падрыхтавацца і навучыць гадаў за чужы плот няпрошана не лазіць. Пэўна ж, паклікалі вы ўрадніка?
– Не, сваёю радзінай, як звыкла, бараніцца будзем.
– Дык вас жа цэлая вёска ўшчэнт затопча, а тое, не дай Божа, і заб’юць каго. Што ж вы сабе думаеце?
– Затопчуць дык затопчуць, заб’юць дык заб’юць, але ўрадніка прасіць ні я, ні сыны мае не хочам. Самі бараніць будзем.
– Гм, прасіць не хочаце… А тады чаму ж хаця б нас не паклікаці? Мы ж можам разам, усе ляснічыя з аб’ездчыкам сабрацца, з засценку дзясятак які спрытнейшых хлопцаў узяць, і як будзеце ведаць, што маюць прыйсці, засесці за мастком у лесе, а там ужо грамадою лупануць ды матыліцу з галоваў выгнаць.
– Яно калі захацець – дык можна і людзей сабраць, і перцу ўсыпаць, а далей што? Сёння ім талакою адлуп дамо, а раніцой яны зноў накінуцца. Не будзем жа ўвесь час напагатове стаяць. А зусім раз’ятрацца – дык і спаліць могуць. Што, не так?
– Вы іх адно раздражніце і ўсё. А я вам кажу, што як добра налупіць, дык больш не прыйдуць. Вось як дзяцей свавольных вучаць?
Балашэвіч нязгодна пакруціў галавою і цяжка ўздыхнуў.
– Ой, пане Васілеўскі, верыш – так нам гэтая грызня з імі ўгоркла, аж страх! Мы ўжо з сынамі гаварылі: хай толькі Бог дасць да канца кантракту дажыць, а болей не трэба. Свайго, уласнасці сваёй, ужо будзем у люднейшым месцы шукаць.
– Ай, ды перамелецца ўсё, праміне – і далей тут жыць будзеце. Столькі гадоў ужо… Такі хутар кідаць не варта… А яшчэ чаго ў вас новага? Як здароўе вашае?
– Дзякуй за клопат, от, клыпаю памаленьку.
– І тое добра. Вам, пане Балашэвічу, зараз толькі жыць і песні спяваць. Такую гаспадарку паднялі, такіх сыноў разумных выгадавалі! Во, – павярнуўся ён да хлопчыка, – і ўнук ужо які! Такі ваяка. А вучышся як? Чытаеш лоўка ўжо?
Ён на ўласныя вушы чуў неяк, як хлопец чытае, але згадаў навуку, бо хацеў пахваліцца ўласным сынам.