Я завёў сабе гэты акуратны сшытак, каб распавесці ў ім маю "гісторыю", а навошта? Магчыма, увогуле, каб толькі было што рабіць? Магчыма, з прычыны цікавасці да псіхалогіі і дзеля таго, каб цешыцца, што гэта неабходна? Неабходнасць так суцяшае! А, магчыма, і для таго, каб на нейкія кароткія моманты пацешыцца перавагай над самім сабою і нечым накшталт абыякавасці?.. Бо абыякавасць, я ўпэўнены, – гэта свайго кшталту шчасце…
І
Ён застаўся так далёка, гэты маленькі стары гарадок са сваімі вузкімі вуглаватымі вуліцамі, з франтонамі, са сваімі гатычнымі цэрквамі і фантанамі, сваімі прадпрымальнымі, саліднымі і простымі людзьмі ды вялікім сівым ад старасці домам патрыцыяў, у якім я вырас.
Ён знаходзіўся ў цэнтры горада і перажыў чатыры пакаленні заможных і паважаных прадпрымальнікаў. "Ora et labora"[31] было напісана над уваходнымі дзвярыма, і калі з прасторнай цаглянай прыхожай, якую зверху аблямоўвала галерэя з пакрытага белым лакам дрэва, падымацца па шырокай лесвіцы, то трэба было перасекчы прасторнае фае і маленькую цёмную залу з калонамі, каб цераз адны з высокіх белых дзвярэй трапіць у гасцёўню, дзе сядзела за раялем і грала мая маці.
Яна сядзела ў паўзмроку, бо на вокнах віселі цяжкія, цёмна-чырвоныя гардзіны; а белыя фігуркі багоў на шпалерах, здавалася, пластычна выступаюць з блакітнага задняга плану і пры
Я сядзеў на масіўнай дамаставай канапе з вертыкальнай спінкай, слухаў музыку і назіраў за маці. Яна была маленькай і зграбнай, найчасцей у сукенцы з мяккай, светла-шэрай тканіны. Яе вузкі твар не быў прыгожым, але пад укладзенымі, хвалістымі бялявымі валасамі ён ствараў уражанне ціхага, пяшчотнага, летуценнага дзіцячага тварыка, і калі яна, схіліўшы галаву крышку набок, сядзела за раялем, то была падобная да маленькіх кранальных анёлаў, якія на старых карцінах ігралі на гітары каля ног мадонны.
Калі я быў малы, яна мне сваім ціхім і стрыманым голасам часта распавядала казкі, якіх больш ніхто не ведаў; або проста клала рукі мне на галаву ў сябе на каленях і сядзела моўчкі і нерухома. Мне здаецца, што гэта былі самыя шчаслівыя і самыя спакойныя гадзіны майго жыцця… Яе валасы не сівелі, і мне здавалася, што яна не старэе; толькі яе постаць рабілася ўсё больш пяшчотна зграбнай, а яе твар усё худнеў, рабіўся больш спакойным і летуценным…
А мой бацька быў высокім і мажным мужчынам у элегантным чорным суконным сурдуце і белай камізэльцы, паўзверх якой звісаў залаты бінокль. Паміж яго кароткімі сівымі бакенбардамі выступаў круглы і моцны падбародак, які, як і верхняя губа, быў чыста паголены, а паміж бровамі ляжалі дзве глыбокія вертыкальныя складкі. Гэта быў магутны мужчына з вялікім уплывам на грамадскія справы; я бачыў, як яго пакідалі людзі, усхваляваныя і з полымнымі вачыма, але бачыў і іншых, якія былі зломленыя і ў поўным адчаі. Бо часам здаралася, што я, а магчыма, і мая маці, дый мае абедзве старэйшыя сястры прысутнічалі пры такіх сцэнах; магчыма, таму, што мой бацька хацеў унушыць мне славалюбнае імкненне дамагчыся ў жыцці таго ж самага, што і ён; а магчыма, і таму, як я падазраю, што яму патрэбная была публіка. У яго была звычка, адкінуўшыся ў крэсле і трымаючы адну руку за абшлагам сурдута, глядзець услед ашчасліўленаму ці знішчанаму чалавеку, што выклікала ў мяне, яшчэ дзіцяці, гэтае падазрэнне.
Я сядзеў у кутку і назіраў за сваімі бацькам і маці, быццам выбіраючы паміж імі, і мяне турбавала думка, як лепш жыць – у летуценнях ці ўладна займаючыся справай. І мой позірк урэшце запыняўся на спакойным твары маёй маці.
II
Не тое, каб я быў у сваёй вонкавай сутнасці такім самым, як яна, бо мае заняткі ў бальшыні былі абсалютна не ціхімі і не бясшумнымі. Я згадваю адзін з іх, якому я аддаваў перавагу перад забавамі з маімі аднагодкамі ды іх азартнымі гульнямі і які і цяпер мяне, каму ўжо тым часам споўнілася трыццаць гадоў, напаўняе весялосцю і задавальненнем.
Справа датычыла вялікага і добра абсталяванага лялечнага тэатра, з якім я зачыняўся зусім адзін у сваім пакоі, каб ставіць самыя неверагодныя музычныя драмы. Мой пакой, які месціўся на трэцім паверсе і ў якім віселі два змрочныя партрэты продкаў з валенштэйнаўскімі[32] бародамі, зацямняўся, а адна лямпа ставілася каля тэатра; штучнае асвятленне ўяўлялася неабходным дзеля ўзмацнення настрою. Я займаў месца непасрэдна перад сцэнаю, бо я быў капельмайстрам, а мая левая рука ляжала на вялікім круглым кардонным карабку, які быў адзіным бачным аркестравым інструментам.
І вось з’яўляліся дзейныя акцёры, якіх я сам маляваў чарнілам і пяром, выразаў і забяспечваў драўлянымі дошчачкамі, каб яны маглі стаяць. Гэта былі паны ў плашчах ды цыліндрах і дамы неверагоднай прыгажосці.
"Добры вечар, – казаў я, – шаноўныя панове! Усё ў парадку? Я ўжо загадзя на месцы, бо трэба было даць яшчэ сякія-такія распараджэнні. Але, мусіць, ужо час накіравацца ў гардэроб".
Усе накіроўваліся ў гардэробы, якія месціліся за сцэнай, і адтуль вярталіся неўзабаве цалкам змененымі, у выглядзе стракатых тэатральных герояў, і праз дзірку, якую я выразаў у заслоне, яны пазіралі, як запоўнена зала. Зала была сапраўды запоўненая някепска, і я званіў сам сабе пра пачатак паказу, пасля чаго ўздымаў дырыжорскую палачку і нейкі час цешыўся абсалютнай цішынёю, якую ствараў гэты ўзмах. Але як толькі па маім новым узмаху раздаваўся самы, магчыма, глухі барабанны пошчак, які ўяўляў сабою пачатак уверцюры і які я выконваў левай рукою па кардонным карабку, – уступалі трубы, кларнеты і флейты, чыё гучанне я непараўнальным чынам пераймаў, і музыка гучала, аж пакуль пры магутным крэшчэнда заслона не скручвалася ўверх і ў цёмным лесе ці ў прыгожа дэкараванай зале не пачыналася драма.
Спачатку гэта нараджалася ў думках, але потым павінна было імправізавацца дэталёва, і асновай жарсных і пяшчотных напеваў, для суправаджэння якіх кларнеты выводзілі трэлі і грымеў кардонны карабок, былі незвычайныя паўнавартасныя вершы, напоўненыя высокімі і адважнымі словамі, якія часам рыфмаваліся, але рэдка ўяўлялі сабою нейкі разумны змест. Опера ж працягвалася, пакуль я левай рукою стукаў у барабан, ротам спяваў і ствараў музыку, а правай не толькі самым старанным чынам дырыжыраваў дзейнымі акцёрамі, але і ўсім астатнім, так што пасля заканчэння актаў раздаваліся захоплена зычлівыя воплескі, заслона павінна была ўздымацца раз за разам, а часам нават з’яўлялася неабходнасць, каб капельмайстар паварочваўся на сваім месцы, з гонарам і адначасова лісліва слаў падзякі ў залу.
Сапраўды, калі пасля такога напружанага спектакля я, разгарачаны, упакоўваў свой тэатр, мяне напаўняла шчаслівая змора, такая, якую, мусіць, адчувае ў сабе добры мастак, які пераможна закончыў свой твор, уклаўшы ў яго увесь талент… Гэтая гульня заставалася маім улюбёным заняткам да трынаццаці-чатырнаццаці гадоў.
III
Як жа праходзіла маё маленства ў вялікім доме, у ніжніх памяшканнях якога займаўся сваёй справай бацька, у той час як мая маці марыла, седзячы ў крэсле, або ціха і задуменна грала на раялі, а мае дзве сястры, старэйшыя за мяне на два і тры гады, уходжваліся на кухні ці каля шаф для бялізны? Я мала што памятаю з гэтага часу.
Дакладна вядома, што я быў надзвычай жывым хлопчыкам, што я сумеў заслужыць павагу і любоў сваіх таварышаў па вучобе: дзякуючы прывілеяванаму паходжанню, узорнаму перадражніванню настаўнікаў, дзякуючы тысячы п’ес і выдатнаму ўменню выказвацца. Але з вучобай справы ў мяне ішлі кепска, бо я занадта быў заглыблены ў пошуках смешнага ў жэстах і рухах настаўнікаў, каб у мяне яшчэ заставалася ўвага на ўсё астатняе, а дома ў мяне галава была напоўніцу напханая матэрыяламі для опер, вершамі і ўсялякаю лухтой, і ў выніку не заставалася магчымасці заняцца чымсьці сур’ёзным.