"Фу, – гаварыў мой бацька, і складкі паміж яго бровамі паглыбляліся яшчэ больш, калі я пасля полудня прыносіў яму ў гасціную пасведчанне з адзнакамі, і ён, трымаючы руку за абшлагам сюртука, прачытваў гэтую паперыну. – Ты прыносіш мала радасці, гэта праўда. Што з цябе будзе, калі ты маеш ласку сказаць мне гэта? У жыцці ты аніколі не выкараскаешся на паверхню…"
Гэта ўсё засмучала; але і не перашкаджала таму, што я пасля вячэры чытаў ужо бацькам і сёстрам верш, які я напісаў апоўдні. Бацька пры гэтым смяяўся так, што аж падскоквала пенснэ на яго камізэльцы… "Што за дурноты!" – усклікваў ён раз-пораз. А мама прытульвала мяне да сябе, адкідвала мне з ілба валасы і казала: "Зусім нядрэнна, мой хлопчык, я лічу што ў вершы ёсць парачка сімпатычных месцаў".
Гэта ўсё засмучала; але і не перашкаджала таму, што я пасля вячэры чытаў ужо бацькам і сёстрам верш, які я напісаў апоўдні. Бацька пры гэтым смяяўся так, што аж падскоквала пенснэ на яго камізэльцы… "Што за дурноты!" – усклікваў ён раз-пораз. А мама прытульвала мяне да сябе, адкідвала мне з ілба валасы і казала: "Зусім нядрэнна, мой хлопчык, я лічу што ў вершы ёсць парачка сімпатычных месцаў".
Пазней, калі я крыху падрос, то самастойна навучыўся трохі граць на піяніна. Я пачаў з акордаў у фа-дыез мажор, бо чорныя клавішы мяне вабілі асабліва; пазнаходзіў пераходы да іншых танальнасцей і паступова набыў, праводзячы гадзіны за раялем, пэўныя навыкі ў змене гармоній без такту і мелодыі – прычым я ўкладваў у гэта містычнае гайданне так шмат экспрэсіі, колькі было ў маіх здольнасцях.
Маці казала: "Ён валодае піянізмам, у яго відавочны густ". І яна дамаглася, каб я атрымаў музычную падрыхтоўку, якая доўжылася, што праўда, толькі паўгода, бо, папраўдзе, я не быў здольны вывучыць адпаведную працу пальцамі і такт.
І вось, гады праходзілі, і я рос насуперак турботам, якія мне прыносіла школа, надзвычай весела. Я ладна бавіўся ў коле маіх знаёмых і сваякоў; мяне любілі, і я быў вясёлы, спрытны і добразычлівы, бо мне падабалася ўдаваць з сябе добразычлівага хлапца, хоць усімі гэтымі людзьмі, чэрствымі і абдзеленымі фантазіяй, я пачаў інстыктыўна пагарджаць.
IV
Аднойчы папаўдні, калі мне было васямнаццаць гадоў і я стаяў на парозе старэйшых класаў школы, я падслухаў кароткі дыялог паміж маімі бацькамі, якія ў гасцёўні елі разам за круглым сталом каля канапы і не ведалі, што я ў суседняй сталовай бяздзейна стаяў, звесіўшыся цераз падаконне, ды разглядаў бляклае неба па-над дамамі. Калі я пачуў сваё імя, то паціху падышоў да белых двухстворкавых дзвярэй, якія былі прачыненыя.
Тата сядзеў на сваім крэсле, адкінуўшыся да спінкі, скрыжаваўшы ногі, і адною рукою трымаў на каленях біржавы лісток, ціха гладзячы другою сваё падбароддзе паміж бакенбардамі. Маці сядзела на канапе, схіліўшы спакойны твар над вязаннем. Паміж імі стаяла лямпа.
Бацька сказаў: "Я мяркую, што нам трэба ў першую чаргу забраць яго са школы і ўладкаваць на буйное прадпрыемства вучнем".
"Ах, – сказала зусім засмучона маці і падняла вочы. – Гэта ж такое таленавітае дзіця!"
Бацька нейкі час памаўчаў, старанна здзімаючы парушынкі са свайго сурдута. Потым ён узняў плечы, развёў рукі, трымаючы перад маці абедзве далоні, і прамовіў:
"Калі ты мяркуеш, мая любая, што для дзейнасці прадпрымальніка не патрабуецца таленту, пра які ты гаворыш, то тваё меркаванне памылковае. З іншага боку, юнаку, на жаль, як я ўсё больш і больш упэўніваюся, школа анічога не дае. Яго талент, пра які ты кажаш, – гэта свайго кшталту талент паяца, прычым спяшаюся дадаць, што я яго не прымяншаю. Ён умее быць ветлівым, калі пажадае, ён умее абыходзіцца з людзьмі, забаўляць іх, ліслівіць перад імі, у яго ёсць жаданне падабацца ім і дамагацца поспеху; дзякуючы такім талентам сёй-той ужо здабыў сваё шчасце, і, валодаючы гэтымі якасцямі, ён, з наяўнасцю індыферэнтнасці да іншага, здольны стаць гандляром адносна высокага рангу".
Тут бацька задаволена адкінуўся, узяў цыгарэту з партсігара і паволі запаліў.
"Вядома, твая праўда, – сказала маці і са смуткам азірнулася ў пакоі. – Але я часта думала і ў нейкай ступені спадзявалася, што з яго мог бы з часам атрымацца мастак… Гэта слушна, што ягонаму музычнаму таленту, адукацыя ў якім засталася незавершанай, пэўна, нельга надаваць значэння. Але ты заўважыў, што ён апошнім часам, пасля таго як наведаў мастацкую выставу, пачаў крыху займацца маляваннем? Зусім някепска, мне здаецца…"
Бацька ададзьмуў ад сябе дым, уладкаваўся як след у крэсле і коратка прамовіў:
"Усё гэта клаўнада і падман. Між іншым, яго можна вельмі проста запытаць самога пра яго жаданні".
Ну а якія ў мяне жаданні? Перспектыва змяніць сваё вонкавае жыццё вельмі падбадзёрыла мяне, я з сур’ёзным тварам выказаў сваю гатоўнасць пакінуць школу, каб стаць прадпрымальнікам, і паступіў вучнем на вялікае прадпрыемства гандлю драўнінай пана Шліфогта, размешчанае ўнізе каля ракі.
V
Змена была абсалютна знешняй, гэта зразумела само сабою. Мая зацікаўленасць вялікім прадпрыемствам па гандлі драўнінай пана Шліфогта была зусім нязначнай, і я сядзеў на крэсле-круцёлцы пад газавай лямпай у цесным і змрочным кабінеце гэтаксама адчужана і абыякава, як і раней на школьнай лаве. Цяпер, праўда, у мяне было менш клопату; у гэтым палягала розніца.
Пан Шліфогт, мужчына ў целе з чырвоным тварам і сівой шорсткай шкіперскай бародкаю, мала цікавіўся мною, бо ён найчасцей бавіўся на лесапільні, якая знаходзілася даволі далёка ад канторы і склада, а службоўцы прадпрыемства ставіліся да мяне з пашанаю. У сяброўскіх дачыненнях я быў толькі з адным з іх – здольным і задаволеным маладым чалавекам з добрай сям’і, з якім я быў знаёмы яшчэ са школы і якога, між іншым, звалі Шылінг. Ён, як і я, пакепліваў з усяго на свеце, але адначасова выяўляў і вялікую цікавасць да гандлю драўнінай, і не было такога дня, калі б ён не выказаў пэўнага намеру разбагацець.
Што да мяне, то я механічна выконваў свае службовыя абавязкі, каб, сярод іншага, пабадзяцца на складзе паміж штабеляў дошак ды рабочых, паглядзець на раку цераз высокую драўляную агароджу, паўз якую час ад часу праходзіў таварны цягнік, і пры гэтым згадаць які-небудзь спектакль ці канцэрт, на якім я прысутнічаў, або кнігу, якую чытаў.
Я чытаў шмат, чытаў усё, што трапляла пад руку, і мая ўражлівасць была вялікай. Кожны паэтычны вобраз я разумеў пачуццёва, мне здавалася, што ў ім я пазнаю самога сябе, і я ўяўляў і адчуваў сябе так доўга ў палоне стылю кнігі, аж пакуль новая не пачынала рабіць на мяне сваё ўздзеянне. У пакоі, у якім я калісьці ладзіў спектаклі лялечнага тэатра, я цяпер сядзеў з кнігаю на каленях і пазіраў на партрэты маіх дваіх продкаў, каб яшчэ ўтрымаць на нейкі час асалоду ад меладычнасці мовы, што брала мяне ў палон, у той час як ува мне тоўпіўся бясплённы хаос невыразных думак і фантастычных вобразаў…
Мае сёстры хутка адна за адною павыходзілі замуж, і я часцяком – калі быў не на прадпрыемстве – спускаўся ўніз у гасцёўню, дзе маці, якая раз-пораз прыхворвала і твар якой рабіўся ўсё больш дзіцячым і ціхім, сядзела часцей за ўсё ў адзіноце. Пасля таго, як яна грала мне нешта з Шапэна, а я паказваў ёй новую ідэю гарманічнай сувязі, яна часам пыталася ў мяне, ці задаволены я сваёй прафесіяй і ці шчаслівы… Несумненна, я быў шчаслівы.
Мне было крыху за дваццаць, маё жыццёвае становішча было толькі часовым, і для мяне не чужою была думка, што я зусім не абавязаны праводзіць усё сваё жыццё ў пана Шліфогта ці на якім яшчэ больш значным прадпрыемстве па гандлі драўнінай; што некалі можна і звольніцца, каб пакінуць гэты горад з яго франтонамі і дзе-небудзь у свеце аддацца сваім схільнасцям: чытаць добрыя і вытанчана напісаныя раманы, хадзіць у тэатр, крышку займацца музыкай… Шчаслівы? Але я выдатна харчаваўся, быў элегантна апрануты, і даволі рана, калі я яшчэ ў школьныя гады бачыў, як бедныя і дрэнна апранутыя таварышы па звычцы ўцягвалі галаву ў плечы і з нейкім ліслівым страхам ахвотна прызнавалі мяне і да мяне падобных вяльможнымі панамі і правадырамі, мне са свядомай весялосцю зрабілася зразумела, што я належу да вышэйшых, да багатых, да тых, каму зайздросцяць, да тых, хто мае права з зычлівай пагардай пазіраць зверху ўніз на бедных, няшчасных і зайздроснікаў. Як я мог не быць шчаслівым? Няхай усё ідзе як ідзе. Спачатку мяне цешыла, што я магу існаваць з пачуццём адчужанасці, перавагі і радасці сярод гэтых сваякоў і знаёмых, з абмежаванасці якіх я пакепліваў, у той час як сам, адчуваючы задавальненне ад таго, што падабаюся, абыходзіўся з імі з далікатнай зычлівасцю і з прыемнасцю, купаўся ў невыразнай павазе, якую выяўлялі ўсе гэтыя людзі да маёй сутнасці, бо яны ў гэтым падазравалі штосьці апазіцыйнае і экстравагантнае.