Ясная рэч, мова маёй бабулі таксама была хутчэй беларуская (яна родам з Гіравічаў Валожынскага раёну, пераехала ў Менск у 1950-м, але так да канца жыцьця і гаварыла па-свойму, як і ўсе бабулькі ў Дражні). Зразумела, што, езьдзячы ў вёскі да яе сясьцёр, я чуў, ня мог ня чуць апошнія гукі жывой беларускай гаворкі. Аднак што дазволена бабулям, тое сорамна дазваляць сабе гарадзкому, культурнаму чалавеку.
І тут на табе!
Сьвет перакуліўся.
Адчуй сябе Калюмбам
Высьветлілася, што я жыву ў краіне пад назвай Беларусь, паняволенай некалі магутнай усходняй імпэрыяй. Краіне з багатай і цікавай гісторыяй – і гэтую гісторыю, нашу гісторыю, імпэрыя імкнулася ад нас схаваць. Высьветлілася, што я жыву на нязьведаным затанулым кантынэнце, поўным таямніцаў і скарбаў, – і ёсьць надзея, што гэты чароўны кантынэнт можа ўсплыць, што ён зноў зробіцца рэальнасьцю і мы акажамся на ім гаспадарамі. Свае на сваім, свае за сваё. Гэта быў шок. Гэта было шчасьце першаадкрывальніка. Гэта была гордасьць паўсталага раба.
Высьветлілася, што тая сьмешная, вясковая і ўбогая мова савецкіх графаманаў, якой нас неахвотна і з садысцкай асалодай, нібы наўмысна, толькі каб лішні раз памучыць, вучылі ў школе, – гэта адзін са скарбаў, якія належаць усім беларусам. У тым ліку і мне. І гэта было вельмі крута – мець сваю мову, не такую, як ва ўсіх. Гэта таксама напаўняла гордасьцю і вымагала нейкіх учынкаў.
Высьветлілася, што нехта мае сьмеласьць прамовіць уголас тое, што мы ўсе пачыналі пакрысе разумець і так: сыстэма, у якой жылі мы і нашыя бацькі, была прагнілая, крывадушная, яна вучыла нас фальшу і падману. Захад быў яркі, справядлівы і вольны – Масква была турмой народаў і магілай дэмакратыі. Я пра гэта здагадваўся, але савок ува мне ўпарта казаў, што варта маўчаць, каб не было бяды. І баяўся я не за сябе – за тату і маму. Да чаго ж глыбока сядзеў у нас гэты паскудны жах… Каб вытруціць яго, мне спатрэбілася дзесяцігодзьдзе ўпартай барацьбы з сабой – што ўжо казаць пра старэйшае пакаленьне, якое так і не пазбавілася ад савецкіх страхаў. Лукашэнкаўская сыстэма вярнула іх людзям – страхі гарантавалі ёй перамогу. Я думаю, што гэта цяжкая і балючая праца – забіваць у сабе саўка. Яна вымагае штодзённай практыкі, вымагае ўчынкаў насуперак сабе, вымагае нейкага безагляднага культу свабоды – інакш нічога ня выйдзе. Кожны кампраміс з гэтай дзяржавай дае твайму ўнутранаму саўку шанец пачаць усё спачатку. Але тады я яшчэ ня ведаў, што кампрамісы непазьбежныя. Я рабіў адкрыцьцё за адкрыцьцём.
Высьветлілася, што імпэрыя памірае – яшчэ трошкі, і мы будзем вольныя. Трэба толькі дапамагчы дарослым наблізіць яе канец. Натхніўшыся, я пачаў пісаць у сваім школьным дзёньніку: «Сьмерць савецкай імпэрыі!», «Жыве Беларусь!» і ўсё такое іншае – пісаць проста на вокладцы, так, каб бачылі ўсе настаўнікі. І яны бачылі – і падціскалі хвасты. І гэтая беспакаранасьць толькі дадавала ўпэўненасьці ды нахабства.
Высьветлілася, што ёсьць верагоднасьць, у якую цяжка паверыць: мая маладосьць пройдзе ў незалежнай эўрапейскай краіне, такой, як Швэцыя, Францыя, Італія, як любая майму сэрцу ФРГ… Ад такой пэрспэктывы займала дух. Гэта цяпер беларуская незалежнасьць – нешта рэальнае, нешта такое, што ўспрымаецца само сабой. А тады сама мара ўжо ўспрымалася як учынак, ад самога ўяўленьня пра такую будучыню можна было звар’яцець. Бо ў гэта верылася і ня верылася адначасова.
Высьветлілася, што ёсьць «Пагоня» і бел-чырвона-белы сьцяг. Прыгожыя, сьмелыя знакі нонканфармізму – і яны: нашы! То бок я маю поўнае права іх насіць і ганарыцца.
Усё гэта страшэнна мяне захапіла, узрушыла, зацягнула ў свае віры – у маім жыцьці раптам зьявіўся новы сэнс.
«Мроя»
Аднак мне ўсё роўна было мала. Урэшце, гэта была ўсяго толькі новая ідэалёгія – а я ў тыя часы ўжо быў чалавекам, які пакланяўся жудаснаму, вясёламу і прагнаму паганскаму богу, імя якому – мастацтва. Безь яго ўсё падавалася занадта простым і прэсным. Мастацтва было і застаецца самым важным апраўданьнем майго жыцьця.
І таму, відаць, значна больш за бээнэфаўскія газэты, улёткі і патрыятычныя кніжкі на мяне паўплывала «Мроя».
Упершыню я пачуў і пабачыў іх, напэўна, на тэлевізіі – і пляваць, што гук і карцінка былі жахлівай якасьці, галоўнае: гэта быў беларускі рок. І выконвалі яго стылёва апранутыя, нахабныя, маладыя, валасатыя і супэрталенавітыя хлопцы. Потым я знайшоў іхныя постэры і павесіў на сьцяну, проста над сваім ложкам. А на маім стале, за якім я рабіў урокі, зьявілася «плытка», або, па-нашаму, кружэлка пад назвай «Дваццаць восьмая зорка» – знакаміты альбом «Мроі», запісаны на «Мэлёдыі». У той час бацька аддаў мне свой стары прайгравальнік, і я без супынку круціў песьні з таго альбому: «Кастрычніцкі цягнік» і «Апошняга інспэктара», і «Аўстралійскую польку», і «Краіну крывавых дажджоў», і «Зямлю»… На «Мрою» я падсадзіў і Лёху – ён таксама ведаў шмат іхных песьняў на памяць. Я ставіў «Мрою» і майму зусім маленькаму тады брату: «Шмат вякоў продкаў шанавалі, а цяпер брудна лаемся… » – маркотна цягнулі мы зь ім усьлед за Вольскім і ўглядаліся ў цемру за акном, чакаючы, пакуль вернуцца з працы бацькі.
«Мроя» – ідэальны прыклад таго, як супалі час, месца і талент. Па скуры прабягалі дрыжыкі, калі Лявон усклікваў злавесным голасам:
Амаль 30 гадоў мінула! – а тыя дрыжыкі прабягаюць зноў і зноў. І хоць у тыя часы хрысьціцца мне зусім не хацелася, а хацелася быць бесклапотным, лянівым, піць і спаць, патас мроеўскіх песьняў быў мне блізкі і зразумелы. Бо як ты не запомніш і не адчуеш сваім такое:
Праз чвэрць стагодзьдзя я нарэшце задумаўся, прасьпяваўшы зь Юляй дома пад гітару гэтую настальгічную песьню: вось жа, даліся ім тады гэтыя платныя прыбіральні… Знайшлі сабе ворагаў. І што нас у гэтым так дратавала? Платныя прыбіральні – гэта ж добра і правільна. Лепш спраўляць патрэбы ў чысьціні і цеплыні, чым пад кустом, дзе цябе ў любы момант могуць схапіць мянты. Але я разумею, разумею: на зары капіталізму плаціць грошы за тое, каб адліць ці пакакаць, успрымалася як пошласьць, мяшчанства, буржуйства. А мы вельмі не хацелі быць буржуямі. Мы хацелі быць анархістамі. Так я і пражыў свае дзевяностыя: разрываючыся паміж нацыяналізмам і анархізмам, ВКЛ і панкам, высокай літаратурай і грубай музыкай, захапленьнем заходняй культурай і дэмакратыяй і неабходнасьцю жыць тут, дзе неўзабаве ня стала ні свабоды, ні культуры. Вечна паміж. Паміж расейскамоўнымі сябрамі і беларускай мовай. Паміж жаданьнем уцячы і патрэбай нешта зрабіць тут і цяпер. Паміж «no future for you» і «Беларусь у Эўропу!»
І выбраць нешта адно было немагчыма. Тады я яшчэ ня ведаў, што выбіраць трэба сябе. Заўжды трэба выбіраць сябе. Сябе і тых, каго любіш.
Канцлер, то бок Лявон, быў для мяне, як кажуць, іконаю стылю. І калі ў 1993-м я ўпершыню ў жыцьці чытаў свае вершы на сапраўднай літаратурнай імпрэзе – у кампаніі менскіх авангардыстаў і самога Лявона, – я хваляваўся так, што ў мяне дрыжалі рукі. Мне падабалася ўсё: ягоная манера трымацца на сцэне і размаўляць, вопратка, іронія, тэксты, малюнкі… Ішла ад яго нейкая сіла – вясёлая сіла і абаяльнасьць. Так, іронія, упэўненасьць і абаяльнасьць – гэта пра Вольскага. І мне вельмі хацелася навучыцца гэтым загадкавым і, як я зразумеў пазьней, самым неабходным у жыцьці мастака рэчам.
Трэба сказаць, што Макс, Слава і Лаўрэнцій майго захапленьня «Мрояй» не падзялялі. Для іх увесь гэты малады беларускамоўны рок быў занадта патасны, занадта плякатны і прымітыўны, а тэмы песьняў дык і наогул чужыя. Не, супраць беларускай мовы мае сябры нічога ня мелі – але лічылі, што на ёй можна рабіць нешта значна больш цікавае і арыгінальнае. І зрабіць гэта мусілі мы. Рафінаваны «Уліс», які я тады таксама апантана слухаў, успрымаўся імі крыху лепей – але расейскі рок быў для іх эталёнам. І тады, каб памірыцца, мы ставілі ўкраінскі.