Пад дзікай валасьнёй
А вось беларускую літаратуру я адразу ўспрыняў як нешта абсалютна ідэалягічнае – усе гэтыя нудныя, падхалімскія, бяздарныя тэксты пра вайну і вёску падаваліся мне наўмысна створанымі дзеля таго, каб ператвараць нас у паслухмяных жывёлаў. Не было ніводнага пісьменьніка ці паэта, які б зацікавіў мяне ці маіх сяброў (калі якая-небудзь дробная дзяўчынка з нашай клясы пакорліва дэклямавала ля дошкі «Я мужык-беларус», мы ўгаралі так, што лезьлі пад парты). Ні пра якога Мрыя, Разанава або Стральцова мы ня чулі і чуць не маглі, Караткевіча чыталі па-расейску, ды яго і не вывучалі ў школе як сьлед. Маўра – таксама па-расейску, у сэрыі «Библиотека приключений і фантастики».
Лаўрэнцій неяк адкапаў выпадковы верш Панчанкі пра хіпі:
Усе палічылі, што гэта найлепшы ўзор беларускай паэзіі: словы «мазгі» і «валасьня» патыхалі нейкім панкам. Крыху лепш за астатніх успрымаўся Танк – адчуваўся ў ягоных вэрлібрах пэўны выклік. Але збольшага белліт асацыяваўся найперш з такім, дэбільна-жалезабэтонным, гнілым, пазаўчорашнім:
Жаба
Настаўніцу беларускай мовы і літаратуры ў школе называлі Жаба. Яна і праўда была крыху падобная да сумнай і замучанай нелюдзямі жабы – няшчасная жанчына, якая цягнула перад маладымі прыдуркамі воз нікому не патрэбнай літаратуры, а яны кідалі ў яе мокрымі анучкамі, стралялі насьліненымі шарыкамі з асадак… Не, мы зь сябрамі яе Жабаю не называлі – але і выступаць супраць клясы і абараняць настаўніцу нам не хацелася, бо сымпатыі яна не выклікала. Ёй я пісаў зусім іншыя сачыненьні – больш падобныя да артыкулаў у газэце «Навіны БНФ». Задавалі Купалу – я адгукаўся антыкамуністычнымі агіткамі, кляў паганых маскалёў і заклікаў да паўстаньня і незалежнасьці. І падпісваў усё гэта так: Вінцук Магілка.
Настаўнікі ня ведалі, што з гэтым рабіць, – бо тую самую рыторыку можна было пачуць і па тэлевізары, ад дэпутатаў БНФ. Беларускую мову я тады ўжо ўспрымаў сваёй, пачынаў публічна размаўляць, вывучыў тарашкевіцу – усе мае дыктоўкі, заданьні і практыкаваньні я выконваў клясычным правапісам, што вельмі злавала і так хворую і даведзеную да адчаю беларусіцу.
Калі мы скончылі школу, яна памерла.
Расейская і беларуская мовы і літаратуры, гісторыя, нямецкая мова, геаграфія – з гэтымі прадметамі ў мяне ніколі не было праблем, я заўжды быў сярод найлепшых. Зразумела, што, прагна чытаючы ўсё, што траплялася пад руку, я ведаў часам значна больш за настаўнікаў. А вось матэматыка, фізыка, хімія… Тут я вучыўся на тройку-чацьвёрку. Ніякай цікавасьці да дакладных навук або тэхнікі я не адчуваў. Праўда, настаўнікі ставіліся да гэтага з разуменьнем і надта ня ціснулі. Сапраўдныя праблемы былі зь іншымі прадметамі – тымі, дзе патрэбныя былі дысцыпліна, грубая сіла і абсалютная паслухмянасьць. Фізкультура, праца і – самае ненавіснае: пачатковая вайсковая падрыхтоўка.
Яволь, майн фюрэр!
Ваенрук у нас быў настолькі тыповы, што ўжо ў гэтай тыповасьці мы бачылі нешта злавеснае. Кажуць, літаратура выдумляе і абагульняе, кажуць, яна працуе з тыпамі, а не з жывымі людзьмі, і так, як часам пішуць пісьменьнікі, не бывае… Бывае. Яшчэ як бывае. Такіх тыпусаў, як наш ваенрук, я буду сустракаць усё жыцьцё. Памятаю, як ён ставіў нас, прышчавых, няскладных, ашчэраных у ідыёцкіх усьмешках хлопцаў, у шэраг і, ходзячы сюды-туды перад гэтым «узводам», бэсьціў за доўгія валасы, за неахайнасьць, за джынсы і швэдры, за брудны абутак. А мяне яшчэ і за бел-чырвона-белы значок, за беларускую мову, за тое, што не магу правільна адказваць на вайсковыя каманды. Мы, на ягоную думку, «залупаліся» – ён ажно пазелянеў ад шаленства, калі ці то я, ці то Слава неяк абвясьцілі яму, што школа – ня войска і што ён ня мае права так з намі абыходзіцца. Ён быў салдафон, савок і камуніст, расейскі шавініст і беларусафоб, цяпер сказалі б: ватнік. Ён адчуваў сябе «дедушкой» у межах нашай «вайсковай часьці» – і калі настаўнікі мякка прасілі яго быць трохі больш чалавечным хаця б зь ня самымі дурнымі вучнямі, ён шчыра не разумеў, чаго ад яго хочуць: усе аднолькавыя, усе мусяць быць стрыжаныя пад нуль і слухацца загадаў. Мае значкі ён спрабаваў зрываць – але я майстраваў іх зноў і зноў з каляровай паперы і клею, і ён урэшце кінуў дурное. Так што права хадзіць са значком я здабыў у баях… Як і права яго не насіць, калі ўсе навокал толькі гэта і робяць.
Аднойчы на нейкі вокрык ваенрука я ляніва і зьдзекліва адказаў: «Яволь, майн фюрэр!» – «Ты это… Не шути так!» – прашыпеў ён, падскочыўшы: было відаць, што фашыстам ён лічыў акурат мяне, бо гэта мае «сябры-спадары» спалілі Хатынь і павесілі ягоную сям’ю на бел-чырвона-белым сьцягу, танцуючы пад Лявона Вольскага і Сокалава-Завоюша. Зрэшты, і яму не было чужое нішто чалавечае: неяк мы з Максам і Славам, прагульваючыся ўзімку каля школы, знайшлі яго, у дупель п’янага, у сьнезе каля агароджы і адвялі дахаты. Пасьля гэтага ён пачаў ставіцца да нас больш спакойна.
Няўмольная гісторыя, заўжды схільная да тэатральных эфэктаў, адпомсьціла нашаму ваенруку самым раскошным чынам. Па-мойму, гэта адбылося 19 верасьня 1991 году: наш настаўнік пачатковай вайсковай падрыхтоўкі, як заўжды, разносіў нашу нягеглую вайсковую адзінку і чапляўся да валасоў, каўняроў, гальштукаў і майго значка. Здаецца, ён быў з пахмельля і яшчэ не ўключаў тэлевізар – пабачыўшы ненавісны значок на штрыфлі майго школьнага пінжачка, ён зноў завёў пра фашыстаў і пра разгул дэмакратыі, якой, як ён абяцаў, зусім хутка прыйдзе канец. «Ежовых рукавиц на вас нету! Ничего, скоро мы наведем порядок!» – абяцаў ён, нібы нешта ведаў. Ухапіўся за значок сваімі кароткімі жоўтымі пальцамі – і тут нехта ззаду спакойна, са сьмяшком прамовіў: «А этот флаг уже государственный, он на Доме правительства висит!» Ваенрук кінуўся ў настаўніцкую па газэту – і вярнуўся ў кабінэт, як пабіты сабака… Гэта было праўдай: сьцяжок на маім пінжаку і дзяржаўны сьцяг Рэспублікі Беларусь цяпер выглядалі аднолькава.
«Супраць камуністых, супраць маскалёў»
Забаўна ўспамінаць: тады я ня ведаў ніякіх патрыятычных песьняў, апрача «мроеўскіх», і ніякіх народных, апрача «Цячэ вада ў ярок». А мой унутраны нацыяналіст патрабаваў нечага радыкальнага, палітычна-беларускага, і каб абавязкова антырасейскага. І я пачаў «у час вольны» складаць «песенькі антысавецкіх партызанаў» – абсалютна бяздарныя спробы выказаць сваю прагу нацыянальнага паўстаньня:
Гырб і сын
Позьнім, цёмным восеньскім вечарам 1991 году я, Макс і Слава блукалі вакол школы, нешта абмяркоўваючы: ці то вобраз Чычыкава, ці то нейкую крыўду Лаўрэнція (усе мы былі дужа крыўдлівыя і з абвостраным пачуцьцём уласнае годнасьці), ці то апошні гіт «Звуков Му». І тут аднекуль з боку актавай залі пачуўся выразны гітарны запіл. Мы спыніліся і як заварожаныя пайшлі на гэты гаючы гук. Вакол школы гуртавалася нейкая шабаноўская гапата, таксама зацікаўленая незвычайным і ня ўхваленым ёй саўндам. Мы прайшлі міма соннага вартаўніка і падняліся туды, адкуль чуліся ўсё новыя і новыя рэзкія, хрыпатыя ноты. Да іх далучыўся басавы барабан, дзынькнула – на ўсю школу – талерка, забумкала басуха…
У нашай школе па вечарах пачала рэпэтаваць група аўтазаводзкіх панк-рокераў – каманда пад назваю «Гырб і сын». Мы пасядзелі ў іх на рэпэтыцыі, раззнаёміліся, была тут і парачка нашых мясцовых мэталістаў, якія пагардліва ставіліся да панку – «вот дэз-мэтал, это да, музыка, а вы – клоўны…»
«Гырб і сын» былі першай сапраўднай групай, якую я пабачыў жыўцом. Пасьля 1992-га я пра іх больш ніколі ня чуў. Але іхная прымітыўная, іранічная і грубая музыка так мяне ўразіла, што я вырашыў, што таксама хачу – і магу! – граць панк. Пра што я расказаў Максу і Славу адразу, як мы выйшлі са школы. Іх гэта ня надта каб задаволіла, яны любілі хард-рок, арт-рок і блюз, а Слава – яшчэ і розны прагрэсіўны, інтэлектуальны мэтал, але да стварэньня ўласнай банды заставалася нядоўга.