Pomiędzy nieboszczykiem ks. Chapeloud a wikarym była ta różnica, że jeden był egoistą zręcznym i sprytnym, a drugi egoistą szczerym i naiwnym. Kiedy ksiądz Chapeloud osiadł u panny Gamard, umiał doskonale ocenić charakter swojej gospodyni. Konfesjonał zdradził mu, ile goryczy wytwarza w sercu starej panny nieszczęście stawiające ją poza obrębem społeczeństwa; wytyczył tedy rozważnie plan swego postępowania. Gospodyni, licząca dopiero trzydzieści osiem lat, zachowała jeszcze pewne pretensje, które, u takich szarych osób, zmieniają się później w wysokie mniemanie o sobie. Kanonik zrozumiał, że, aby dobrze żyć z panną Gamard, musi zawsze mieć dla niej tę samą uprzejmość i te same względy, być bardziej nieomylny niż sam papież. Aby to osiągnąć, ograniczył się w stosunkach z nią jedynie do tego, co nakazuje prosta uprzejmość oraz stopień zażyłości wytwarzający się między osobami mieszkającymi pod jednym dachem, I tak, mimo że ks. Troubert i on jadali regularnie trzy razy dziennie, wymówił się od wspólnego śniadania, przyuczając pannę Gamard, aby mu posyłała do łóżka kawę ze śmietanką. Następnie oszczędził sobie nudów po kolacji, wychodząc na herbatę do znajomych domów. W ten sposób rzadko widywał swoją gospodynię poza obiadem, ale na obiad przychodził zawsze trochę wcześniej. W czasie tej niby wizyty, zawsze, przez dwanaście lat, które spędził pod jej dachem, zadawał jej te same pytania, otrzymując te same odpowiedzi. Zainteresowanie tym, czy dobrze spała, śniadanie, drobne sprawy domowe, jej wygląd, zdrowie, pogoda, czas trwania nabożeństw, epizody w czasie mszy, wreszcie zdrowie tego lub owego księdza, oto były tematy tej codziennej rozmowy. Przy obiedzie operował zawsze metodą delikatnego pochlebstwa, raz po raz przechodząc od zalet ryby, od delikatności zasmażki lub przymiotów sosu do przymiotów panny Gamard i jej zalet jako gospodyni. Umiał zręcznie głaskać próżnostki starej panny, chwaląc jej konfitury, korniszony, konserwy, pasztety i inne gastronomiczne wymysły. Nigdy wreszcie sprytny kanonik nie opuścił żółtego saloniku, nie powiedziawszy jej wprzódy, że nigdzie, w całym Tours, nie pija się równie dobrej kawy.
Dzięki temu doskonałemu zrozumieniu charakteru panny Gamard, oraz tej sztuce życia uprawianej przez kanonika przez dwanaście lat, nigdy nie przyszło pomiędzy nimi do najmniejszego nieporozumienia. Ksiądz Chapeloud poznał od razu wszystkie kanty, szorstkości, zadziory starej panny i uregulował nieuniknione punkty styczności w ten sposób, aby uzyskać od niej wszystko, co było potrzebne dla szczęścia i spokoju jego życia. Toteż panna Gamard mówiła, że ks. Chapeloud jest to człowiek bardzo miły, łatwy w pożyciu i nader dowcipny. Co się tyczy ks. Troubert, dewotka nie mówiła o nim bezwarunkowo nic. Zupełnie wszedłszy w krąg jej życia jak satelita w sferę swej planety, Troubert był dla niej czymś pośrednim między człowiekiem a psem; mieścił się w jej sercu tuż przed miejscem przeznaczonym dla przyjaciół oraz dla wielkiego dychawicznego41
1
Ferragus, Księżna de Langeais, Dziewczyna o złotych oczach. [przypis tłumacza]
2
fizjonomia (daw.) – twarz. [przypis edytorski]
3
buduar (daw.) – pokój pani domu, przeznaczony do odpoczynku. [przypis edytorski]
4
niepodobna (daw.) – nieprawdopodobne, niemożliwe. [przypis edytorski]
5
koafiura (daw.) – fryzura, uczesanie. [przypis edytorski]
6
poziomy (daw.) – tu: błahy. [przypis edytorski]
7
mincarz – wykwalifikowany pracownik mennicy, zwł. przed jej zmechanizowaniem. [przypis edytorski]
8
le Cloitre (fr.) – klasztor. [przypis edytorski]
9
apoplektyczny – skłonny do apopleksji, tj. udaru mózgu. [przypis edytorski]
10
podagra – choroba stawów. [przypis edytorski]
11
wist – gra karciana, prekursor brydża. [przypis edytorski]
12
kanonia – urząd w kościele rzymskokatolickim pełniony przy katedrze a. kolegiacie; także: beneficjum związane z tym urzędem. [przypis edytorski]
13
arabeska – rodzaj skomplikowanego ornamentu. [przypis edytorski]
14
arkada – łuk wsparty na dwóch kolumnach. [przypis edytorski]
15
czas Terroru – krwawe rządy Jakobinów w czasie Rewolucji Francuskiej. [przypis edytorski]
16
Restauracja – okres w historii Francji (1814–1830) związany z powrotem na tron dynastii Burbonów. [przypis edytorski]
17
realność – tu wpływ, dochód. [przypis edytorski]
18
kapituła – rada sprawująca władzę w zakonie a. funkcjonująca przy katedrze. [przypis edytorski]
19
pelerynka – narzucona na sutannę była oznaką kanonika. [przypis edytorski]
20
hoc erat in votis (łac.) – o to się modliłem; tegom sobie właśnie życzył. [przypis edytorski]
21
Boulle, Charles André Boulle (1642–1732) – fr. projektant luksusowych i kosztownych mebli z czasów Ludwika XIV. [przypis edytorski]
22
legat – zapis testamentowy. [przypis edytorski]
23
oratorianin – członek katolickiego stowarzyszenia osób duchownych lub świeckich, w którym nie ma obowiązku składania ślubów zakonnych, założonego w XVI w. przez Filipa Neri. [przypis edytorski]
24
in folio (łac.) – w typografii jednokrotnie złożony arkusz papieru, ogólnie: duży format. [przypis edytorski]
25
wikariusz – zastępca w Kościele katolickim bądź ewangelickim. [przypis edytorski]
26
monomania – obłęd polegający na opanowaniu umysłu przez jedną natarczywą myśl. [przypis edytorski]
27
Quotidienne – fr. gazeta codzienna. [przypis edytorski]
28
Gargantua – olbrzym, bohater powieści Gargantua i Pantagruel François Rabelais'go. [przypis edytorski]
29
Pantagruel – syn Gargantui z powieści Gargantua i Pantagruel François Rabelais'go. [przypis edytorski]
30
mieszek – mały miech, stosowany przy rozniecaniu ognia. [przypis edytorski]
31
kwesta (z łac.) – zbiórka pieniędzy. [przypis edytorski]
32
godność Para – tytuł wysokiej szlachty i duchowieństwa, w latach 1814–1848 tytuł członka wyższej izby parlamentu francuskiego. [przypis edytorski]
33
saboty – rodzaj drewnianych butów. [przypis edytorski]
34
berżerka – niski i szeroki fotel z wyściełanym, pełnym oparciem i siedzeniem. [przypis edytorski]
35
Le Brun, Charles (1683–1686) – fr. malarz okresu baroku. [przypis edytorski]
36
ergo (łac.) – więc. [przypis edytorski]
37
fular – tkanina jedwabna bądź wykonana z niej chustka zastępująca krawat. [przypis edytorski]
38
falset – nienaturalnie wysoki głos męski. [przypis edytorski]
39
inkrustacja – dekoracja umieszczana na powierzchni przedmiotu dekoracji, wykonywana z innego niż on materiału. [przypis edytorski]
40
dudek (daw.) – głupek. [przypis edytorski]
41
dychawiczny (daw.) – chory na astmę. [przypis edytorski]