ДАНИЯЛ Тезірек болғаны жақсы еді
ТАЙЫР Әділеттілік үшін айта кету керек, эволюция тек қылмы- стық іс жүргізу саласында ғана болып жатқан жоқ. Бұл шөл даладағы оқшауланған құбылыс емес. Мұны жүйеде және оның басқа құқық сала- ларымен байланысын, мысалы, онсыз да жағдайы біршама өзгеше болып тұрған азаматтық процедурамен бірге қарастыру қажет.
ДАНИЯЛ Жақсы ма, әлде жаман ба?
ТАЙЫР Өзіңіз ойлап қараңыз, қылмыстық процесте айғақтар ай- ыптаушы тараппен қамтамасыз етіледі, ал азаматтық процесте тараптар- дың әрқайсысы өзі сілтеме жасаған фактілер мен жағдайларды дербес дәлелдеуі керек. Азаматтық процесте, жалпы, тараптар тең құқылы. Әри- не, қылмыстық процесте олай емес. Онда процесті, әсіресе сотқа дейінгі
бөлімді, тергеуші жүргізеді. Егер де шақыру қағазы бойынша тергеуге келмесеңіз, ол сізді тұтқындауы мүмкін. Мәжбүрлеу шараларына тап боласыз .
ДАНИЯЛ Ия, мұндай жағдайда теңдіктің ізі де байқалмайды. Ал, бізде тергеу ісімен кім айналысады?
ЕКІНШІ ТОМ
«ТЕРГЕУ ДИРИЖЕРЛЕРІ»
ТАЙЫР Қылмыстық сот жүйесінің құрылымы қарапайым емес. Тіпті оның әр тармағын алып қарасаңыз да. Университет қабырғасында марқұм профессор Қ.Х. Халықовтың бізге құқық қорғау органдары қа- лай ұйымдастырылатынын түсіндіргені, және «прокуратураның он бір қызметкері» әлі де есімде!
ДАНИЯЛ Прокуратура да сотқа дейінгі тергеуді жүргізе ала ма?
ТАЙЫР Шын мәнінде, олар мұнда «бас скрипкада ойнайды». Олар кез келген істі қолдарына ала алады, яғни талап етеді. Тіпті ҰҚК-ден терроризмге қатысты кез келген істі талап етіп, тергей алады. Мысалы, Кулекбаевтың ісі есіңізде ме? Бұл Алмалы аудандық ІІБ-де лаңкестік әрекет жасаған адам. Ол террорист, алайда, бұл қылмыстық істі Бас прокуратура аяқтады.
ДАНИЯЛ Менің түсінуімше, ҰҚК-де сотқа дейінгі тергеумен ай- налысады ма?
ТАЙЫР Әрине, Ұлттық қауіпсіздік комитеті де құқық қорғау органы, ол мемлекеттік қылмыстарға байланысты сатқындық, тыңшылық, мемлекеттік құпияларды жария ету сияқты қылмыстық істерді тергей алады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде «Мемле- кетке қарсы қылмыстар» деген арнайы бөлім бар.
ДАНИЯЛ Қылмыстық істерді тек Ішкі істер министрлігі тергейді деп ойлап едім.
ТАЙЫР Негізі, дұрыс ойладыңыз. Мұндай жұмыстың негізгі бөлігі солардың мойнына түседі, сонымен бірге ең қиыны! Қылмыстық істердің шамамен 80%-ын бұрын милиционер деп аталған, ал қазіргі полиция қызметкерлері тергейді. Ұрлық, тонау, қарақшылық, зорлау, кісі өлтіру, алаяқтық толық жиынтық Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын басқа да органдар бар МКД (Мемлекеттік кірістер департаменті) олар экономика саласында қоғамдық салалармен бай- ланысты салық төлеуден жалтару, коммерциялық контрабанда, коммер- циялық пара сияқты қылмыстармен айналысады. Дегенмен, ҰҚК да
жоғары лауазымды тұлғалардың сыбайлас жемқорлыққа қатысты істерін өз мойнына ала алады.
Мысалы, жақында, егер есіңізде бол- са, «ЭКСИМ-Банк» басшыларының бірін коммерциялық пара үшін ұстады. Бұл іспен ҰҚК айналысты Сондай-ақ, сыбайлас жемқорлық істеріне қарсы жеке бюро бар. Олар мемлекеттік қызметкерлерге қатысты, яғни пара алу мен беру, пара беруде делдал- дық сияқты қылмыстық істерді тергейді. Жалпы айтқанда, тиісті органдар көп.
ДАНИЯЛ Олар өздері бірін-бірі шатастырып алып жатпай ма?
ТАЙЫР ҰҚК, прокуратура мен ішкі істер органдарының әрқай- сысына тән жеке формасы бар, қызметкерлері погондар тағады, лауа- зымдары, сыныптық шендері бар, сондықтан оларды ажырату оңай. Ал, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бюросы мен мемлекеттік кірістер департаменті қызметкерлерінің погондары жоқ.
ДАНИЯЛ Қынжылтады екен!
ТАЙЫР Неге екенін білмеймін, алайда, осындай шешім қабыл- данған, оған ештеңе істей алмайсыз. Бірақ, сотқа дейінгі тергеуді жүзеге асыратын құқық қорғау органдарының көптігіне қарамастан, бүкіл тер- геудің тәжі сот. Тек сот қана адамның кінәлі немесе кінәлі еместігін, қылмыстық істі тоқтатуға болатын-болмайтындығын анықтайды, яғни соңғы сөзді өзі айтады
ЖЕКЕ ТӘЖІРИБЕ
ДАНИЯЛ Өз тәжірибеңізде тергеу және сот ісін қарау процесін, былайша айтқанда, әртүрлі позициялардан, көзқарастардан байқауға мүмкіндігіңіз болғандықтан, тергеу кезінде не нәрсеге ерекше назар аудару керек және қандай қателіктерден аулақ болу керек екенін білу қызықты болар еді.
ТАЙЫР Өте жақсы сұрақ! Негізі, қылмыстың жедел ашылуы, сонымен қатар, оған қатысқан барлық адамдардың тағдыры тергеу істерінің сапалы өтуіне байланысты. Сондай-ақ, объективті сот талқы- лауының болашағы, қорғаушының тергеу нәтижелеріне қарсы тұру мүм- кіндігі және тағы басқаларыда осыған байланысты. Сондықтан тергеуші ұстануға тиісті ережелер бар. Барлық қажетті рәсімдерді заңға сәйкес қатаң және қысқа мерзімде орындауы керек. Әйтпесе, іс сотта немесе тіпті сотқа дейін құлауы мүмкін.
ДАНИЯЛ Істі жақсы заңгер қарастырған жағдайда да ма?
ТАЙЫР Иә. Мен тіпті кінәсіз адамды немесе кінәлі адамды сотта- уға болатындығы туралы емес, оған тағылған қылмыстарға қарағанда онша ауыр емес қылмыстар туралы айтудамын. Сондықтан да, қылмы- стық процестің сотқа дейінгі сатысы ерекше маңызға ие. Сотқа дейінгі тергеуді бастауға бірнеше негіз бар. Бұл жәбірленушінің мәлімдемесі, бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабарламалар және мойындау (мұн- дай да болады!) немесе шенеуніктің баянаты. Әлі есімде, тергеуші болып жұмыс істеген кезімде, ұрлыққа қатысты істерге жәбірленушінің қоңы- рауы бойынша жиі шығатынбыз.
ДАНИЯЛ Бірінші кезекте неден бастайтын едіңіздер?
ТАЙЫР Бірінші шұғыл тергеу әрекеті оқиға болған жерді қарауда хаттаманы дұрыс толтыру. Мысалы, объект пәтер болса, онда сот так- тикасына сәйкес әр түрлі технологияларды қолдану арқылы әр бөлмені тексеру істері жүргізіледі. Қылмыскердің үй-жайға кіру тәсіліне күман қалдырмау үшін терезеде, есік жақтауларында зақымданулар бар ма жоқ па міне соған егжей-тегжейлі сипаттама жүргізіледі.
Тергеушіге жедел топтың құрамына кіретін оперативтік қызмет- кер мен сот сарапшысы көмектесуі керек. Куәлардан жауап алу дереу жүзеге асырылады егер кімде-кім қылмыскерді және заңсыз әрекеттерді
жасау сәттерін тікелей көрген болса, және ол күдіктіні танитын болса, онда бұл жедел топқа қылмысты жылдам ашуға мүмкіндік береді.
ДАНИЯЛ Телехикаяларда айтылатындай «ыстық іздермен» бе?
ТАЙЫР Өмірде де, солай дейді. Жалпы, айқын қылмыстарды ашу оңай.
ДАНИЯЛ «Айқын қылмыстар» дегеніміз не?
ТАЙЫР Бұл, күәгерлердің, кейде, тіпті, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің көз алдында болған қылмыстар. Мысалы, олар жәбір- ленушінің қолындағы сөмкені қастық ойлаушы адамның қалай жұлып алып қашқанын көріп қалуы мүмкін. Олар сол сәтте дереу қылмыскердің «қолын бұрап» ұстайды, содан кейін ғана қылмыс болған жерді тексеру ресми рөлге ие болады. Алайда, өкінішке орай, көп жағдайда бәрі «ай- қын» бола бермейді, айғақтар (дәлелдемелер) жинаудың маңызы зор.
Неге дейсіз бе? Өйткені, қылмыс іздерін бекіту қажет. Бұл (егер пәтердегі ұрлық туралы айтатын болсақ) саусақ іздері, биологиялық іздер. Бұның барлығы трасология үшін
ДАНИЯЛ «Трасология» дегеніміз не? Әңгіме қалалық магистраль- дар туралы емес шығар.
ТАЙЫР Трасология бұл қылмыскердің іздерін зерттейтін крими- налистиканың бөлімі, «із» француз сөзінен «жол» дегенді білдіреді.
ДАНИЯЛ Түсінікті, ал трасология саусақ іздерінен басқа тағы нені зерттейді?
ТАЙЫР Егер пәтерге заңсыз кіру туралы айтатын болсақ, онда бұл кіру механизмін анықтау. Мысалы, айталық, қылмыскер есікті бұ- зып кірді. Алайда, сотта мұны дәлелдеуге тура келеді. Сондықтан да, тек үй-жайларды ғана емес, есіктерді де тексеру қажет. Суретке түсіріп, құлпының өзегін алып, сот-медициналық сараптама тағайындайсыз. Мүмкін қылмыскер кейбір қылмыс құралдарын, жеке заттарын ұмытып кеткен немесе ұрланған заттардың бір бөлігін түсіріп алған шығар. Бұл кейінірек басты дәлел бола алады, әсіресе жұптасқан заттар туралы сөз болғанда.