Магчыма, гэта адзіная традыцыя і адзіная пераемнасьць, у якую я веру.
Джойсавых мясьцінаў у Парыжы багата – ён пражыў тут амаль дваццаць гадоў. Кватэра на square de Robiac, дзе пісаліся “Памінкі па Фінэгане”, і шпіталь на rue Cherche-Midi, дзе ён наведваў жонку і знаёмых, і rue Casimir-Périer, дзе здымаў кватэру сакратар Джойса Поль Леон і дзе ішла праца над першым францускім перакладам “Ганны Лівіі Плюрабэль”, жанчыны-ракі. Avenue Saint-Philibert, дзе Джойс зьняў кватэру ў 1930. Rue Edmond Valentin – самая шыкоўная кватэра ў жыцьці Джойса: каля Эйфэлевай вежы, пяць пакояў, тэлефон, цэнтральнае ацяпленьне, ліфт… Праўда, тады ён быў ужо амаль сьляпы і вельмі знакаміты. Hôtel Corneille у Лацінскім квартале, дзе Джойс жыў яшчэ ў “бязнорны” пэрыяд, у свой першы прыезд у Парыж у 1903 – ягоны першы парыскі кут.
Сьпіс няпоўны – бо сьвет Джойса няпоўны, і ніколі ня будзе поўным, інакш бы ён усё гэта не напісаў. А Ян Максімюк не пераклаў бы палову “Ўліса” на беларускую. І наогул, калі б ня Джойс, нічога гэтага магло б і ня быць. Калі б ён не вярнуўся тады да Норы на boulevard de Strasbourg, калі б яна вярнулася ў Дублін, зьняслаўленая, раздушаная і расчараваная здрадай. Калі б люстэрка служанкі ня трэснула, калі б сваё засталося сваім, а чужое чужым. Калі б я не сустрэў цябе – усё было б інакш, і я ня стаў бы пісаць гэтую дзіўную кнігу, у якой мне можна ўсё.
8. Букіністы. Гатэлі. Адсутнасьць
На маім стале – францускі пераклад “Уліса”, зроблены Валеры Лярбо і выдадзены напрыканцы пяцідзясятых. Гэта твой падарунак на мае народзіны – і ты задаволена і хітра ўсьміхалася, гледзячы ў мае шалёна-шчасьлівыя вочы. Табе чамусьці падабаецца рабіць мяне такім: быццам ты перакладаеш мяне на розныя мовы і глядзіш, што выйдзе. Выходзіць кожнага разу па-новаму: дзякуючы табе я адкрыў у сабе неверагодна шырокі дыяпазон самых розных рэакцый. Шалёна-шчасьлівы Бахарэвіч – гэта зусім ня тое, што па-сабачаму шчасьлівы Бахарэвіч, і ня тое, што стамлёна-шчасьлівы. Я з ахвотай падыгрываю табе, і ты гэта ведаеш, я ў кожны момант гатовы табе падыграць, бо мне важнае адчуваньне гульні і цуду.
Мы купілі гэтага “Ўліса” ў букіністаў, тых самых гордых парыскіх букіністаў, якія раскладваюць свае цёмна-зялёныя шапікі-скрыні на беразе Сэны, як быццам вылавілі іх толькі што ў яе шэрых водах і цяпер сушаць. Сырыя кнігі, азяблыя рэчы, дрогкія рукі, над іхнымі шапікамі вогкі пах часу, застарэлага кашлю і рачны холад костак. Я думаю, што зь мяне выйшаў бы цудоўны букініст, бо я з задавальненьнем сядзеў бы тут з раніцы да вечара, у капелюшы, папіваючы віно і курачы: старамодны худы маўклівы дзядзька, які перхае ў шалік і складвае манэты ў кішэню даўгога паліто. Пастаяўшы каля кніг, заражаешся іхнай сырасьцю – быццам ты прачытаў іх усе лёгкімі, а не вачыма.
Сярод выстаўленых імі выданьняў, ад антыкварных да букіністычных, няма ніводнага, аўтарам якога быў бы наш суайчыньнік. Ніводнага беларуса. Нават Купалы і Коласа, якія нас гадавалі, гадавалі ды ня выгадавалі, там няма. Там наогул няма ніводнага намёку, што мы існуем ці некалі існавалі. І гэта нягледзячы на тое, што пераклады былі – успомніць хаця б анталёгію беларускай паэзіі “У краіне паэтаў” (Парыж, 1982). Кніжка, якая што была, што не была – сьледу не пакінула. Сышла і болей ужо ня вернецца. Як Алеся… Выходзілі анталёгіі, сякія-такія пераклады, эмігранцкія газэты… Дзе яно ўсё?
На букіністычных мапах Парыжу нас не існуе. Гэта, вядома, рука Масквы – якая пяшчотна абдымае нагу няўдзячнай Эўропы, але ад выкрыцьця гэтай эратычнай змовы лягчэй ня робіцца. Не збылося прароцтва настаўніка Мамона, зробленае ім для свайго прыяцеля Самсона Самасуя:
“Твае мэмуары будуць перакладзены на нямецкую, ангельскую, францускую і нават готэнтоцкую мову! Каб я меў час і здольнасьць, я зараз пачаў-бы перакладаць на гэтыя 4 мовы…”
Відаць, часу ў Мамона не знайшлося – хоць здольнасьці былі. Мрыя па-француску дагэтуль няма – а рознай чухні, зь якой асацыюецца Ўсходняя Эўропа, заваліся…
Калі твая краіна не існуе ў кнігах – значыць, яна не існуе наогул. І гэта мусіла б выглядаць трагедыяй ці фарсам, як каму падабаецца (беларусам трагедыя падабаецца больш, таму што гэта слова зь іхнага штодзённага лексыкону – ды і казьліныя песьні нам неяк больш звычныя). Але мне ўсьведамленьне нашай адсутнасьці дорыць імгненьне гордасьці і радасьці. Хваляваньне, якое ўзьнікае, калі ты разумееш, што зваліўся на іх усіх зь месяца, што цябе няма, ты чалавек зь няісных, прывідных кніг, нельга прамяняць на якое іншае: ні на нацыянальную гордасьць, ні на абурэньне, ні на крыўду. Пагатоў Парыж такой драбязы ня чуе.
Пагатоў ты ёсьць. Ты і твая краіна, якую табе ўдалося працягнуць у Парыж амаль кантрабандай. Вось мы з табой заходзім у нашую кнігарню “Shakespeare and Company”. І ў вочы адразу кідаецца чорная тоўстая кніжка, што ляжыць недалёка ад касы: анталёгія “Best European Fiction-2016”, выдадзеная ў Амэрыцы. У ёй – маё апавяданьне “Талент заіканьня”, перакладзенае на ангельскую Верай Рыч. Мы бачыліся зь ёй толькі аднойчы, у Брусэлі. На ёй было чорнае паліто, прыгожа засыпанае кацінай поўсьцю. Яна пахла коцікамі і геніяльнасьцю. Вера Рыч курыла мужчынскія цыгарэты, мы выпілі па каве і памаўчалі. А потым яна памерла. І вось цяпер дзякуючы яе перакладу я – адзіны беларускамоўны аўтар, тэксты якога мы за месяц знайшлі ў Парыжы, хай сабе і па-ангельску. Яшчэ ў расейскай кнігарні на авэню дэ Вальтэр мы бачылі Сьвятлану Алексіевіч у трох тамах, а на днях расейскай кнігі ў Парыжы, кажуць, будзе прэзэнтавацца і намінавацца на прэмію пераклад ці то з расейскай, ці то зь нямецкай на францускую “Гораду Сонца” Артура Клінава. Вось і ўсё. Адзін “Талент заіканьня” на ўвесь Парыж.
“Shakespeare and Company” у Парыжы – гэта нашая парыская кнігарня ЛогвінаЎ, нашая тутэйшая кнігарня Галіяфы, нашая Кнігарня пісьменьніка і нашая кнігарня “Веды” ў Сталіцы сьвету. Мы ходзім туды па панядзелках – як і ў Менску кожны тыдзень хадзілі на імпрэзы, але тут ня мы – героі, тут нас ніхто ня ведае. Можна, вядома, задраць нос: “Я суайчыньнік Купалы!” – але што гэта значыць, Coupala, ня ведаюць нават прафэсары Сарбоны. Парыж вылечыць вас ад ілюзій – калі ўжо Менск падаецца вам такім непераканаўчым.
Кнігарню ангельскамоўнай літаратуры “Shakespeare and Company” (паспрабуем уявіць сабе ў цэнтры Менску магазінчык “Купала і прыяцелі”) заснавалі ў 20-х гадах амэрыканка Сыльвія Біч і яе сяброўка, а мо і каханка, а мо і тое, і другое: Адрыен Манье. Тут прэзэнтаваў свае кніжкі Джойс, тут бывалі ўсе зоркі эўрапейскай літаратуры, тут знаходзіўся цэнтр парыскай літаратурнай эміграцыі з англамоўнага сьвету, цэнтр, ад якога па ўсёй даваеннай Эўропе разыходзіліся такія шырокія і важныя колы, што мы адчуваем іх дагэтуль. Спачатку кнігарня стаяла на rue Dupuytren, а недзе зь пяцідзясятых гадоў яна месьціцца паблізу ад Нотр-Дам – перайдзіце мост, павярніце налева, не азірайцеся, калі вас паклічуць з рэстарацыі – і вы пабачыце зялёную з жоўтым стылёвую шыльду. А лепш заблукайце, наплюйце, забудзьце – я раўную да нашай “Shakespeare and Company” любога, хто набліжаецца да яе бліжэй чым за дзесяць мэтраў. Гэта нашая з табой кнігарня. Беларусам і рэтраградам уваход забаронены.
Як і Купалу – у сьвет эўрапейскіх літаратурных знакамітасьцяў. Хоць ён цалкам заслугоўвае месца хаця б побач з Прэшэрнам і Пэтэфі. Ягоных “Паяжджанаў” можна цытаваць разам з найлепшай паэзіяй дваццатага стагодзьдзя – а ягоная паэма “Над ракой Арэсай” магла б заняць першае месца ў сьпісе самых бяздарных паэм, створаных няшчаснымі людзьмі ў часы дыктатуры.
Калі думаеш пра Парыж у Купалы – адразу згадваеш гатэль. Гатэль “Парыж” з купалаўскай п’есы “Тутэйшыя”, дзеяньне якой сягае часоў рэвалюцыі і “польскай акупацыі”.