Выгнаньне – гэта я разумею. У 90-я мяне наогул часта выганялі. Зь лекцый. З шэрагаў. З унівэру. З паседжаньняў. З храмаў культуры. З кабінэтаў. З рэпэтыцыйных кропак. З мастацтва. З Дому літаратара. Са сваіх жыцьцяў. З працы. З мовы. Пакуль у 2007-м я сам сябе ня выгнаў за мяжу. Але гэта было значна пазьней. Празь сямнаццаць гадоў пасьля таго, як у маім жыцьці раптам надышлі яны – дзевяностыя.
Рай, пекла, запаветы… Бог… Што гэта я такое вярзу, каго пераймаю? Я хутчэй агностык, чым атэіст. У дзяцінстве мяне так і не пахрысьцілі – баяліся за маміну кар’еру. У 90-я хрысьціцца я ўжо й сам не захацеў: як увайшоў у іх бязбожнікам, гэтак і выйшаў. Так і жыву – бяз бога.
Нязнайка ў Сонечным горадзе
Мне было гадоў дзесяць, калі я ўзяў у рукі кніжку савецкага пісьменьніка Мікалая Носава «Нязнайка на Месяцы» – і так і ня змог адарвацца, пакуль не дачытаў яе да канца. Гэты антыкапіталістычны памфлет, удала замаскаваны пад дзіцячую казку, – адзін з найлепшых твораў савецкай літаратуры. Я думаю, што ён моцна паўплываў на мяне як на асобу – разам з «Нататкамі пра Шэрлака Голмса», Уэлсам, Дзюма, Азімавым, Брэдбэры, «Адысэяй капітана Блада», Маўрам і іншымі любімымі кніжкамі той пары.
Праўда, мой бунтоўны і скажоны скрайнім індывідуалізмам розум усё ўспрымаў па-свойму: напрыклад, мне быў глыбока агідны «правільны» інтэлектуал і канфарміст Знайка, «фізык», тэхнар і зануда. Я заўжды быў на баку Нязнайкі – паэта, неслуха, фрыка і наіўнага зуха. Забаўна, што на пачатку 90-х я, вядома ж, прымушаў сябе лічыць Носава пустышкаю, бальшавіком і ворагам сапраўднай, заходняй свабоды і дэмакратыі. У дзевяностых «Месяц» з кнігі пра Нязнайку зваліўся проста нам на галовы – мы ўсе раптам апынуліся ў апісаным Носавым сьвеце, Знайкі, Нязнайкі, Пончыкі, Фуксіі і Сялёдачкі… Пажыўшы ў дзікім лукашэнкаўскім «сацыялістычным капіталізьме», а потым сем гадоў на Захадзе, звар’яцелым ад спажывецтва і ўпэўненым у тым, што каштоўнасьць культуры вымяраецца ў продажах, я ўспомніў казку Носава. І са зьдзіўленьнем зразумеў, што ў ёй была свая праўда. Вядома, Захад – гэта ня толькі грошы і кансумэрызм, а яшчэ і дэмакратыя і падтрымка меншасьцяў, і мультыкульты, і вольны дух. А савецкая роўнасьць – проста цынічны міт, які толькі наіўныя Нязнайкі прынялі ўсур’ёз. І ўсё ж я маю сантымэнт да Нязнайкавай месяцовай адысэі… Я бачу ў гэтым чалавечку сябе – няўрымсьлівага, рамантычнага, наіўнага, зь ветрам у галаве і поўнага дурацкіх плянаў…
Але рэч у тым, што тады, у 90-я, ніякага Месяца я не заўважыў. Месяц мне засланіла Места. Сонечнае, п’янае, бурлівае і да болю маё.
Тут, тут, тут
Я пражыў усе свае 90-я ў Менску – горадзе, што імкліва зьнікае, пакідаючы сям і там дзіўныя «месцы памяці», якія я называю магічнымі брамамі. Я піў партвэйн, хаваючыся за руінамі старасьвецкіх дамоў, – там, дзе цяпер буяе прылізаная Зыбіцкая, і гарэлку на Панікоўцы, і піва ля Фэлікса, я спраўляў малую патрэбу пасярод плошчы Незалежнасьці, атрымліваў у пысу ў дзікім, вусьцішным і поўным асацыяльных элемэнтаў парку Горкага, бадзяўся па Чэрвенскім рынку і прадаваў сабакаў на Старажоўскім, граў панк-рок у даўно ня існых клюбах, купляў траўку на стадыёне «Дынама», пісаў вершы на старым чыгуначным вакзале і чытаў іх у падземных пераходах…
Што тут засталося ад таго Менску? Хіба піражкі зь мясам – дый яны ўжо ня тыя. Хіба людзі – але і зь імі, як высьветлілася, праблема. Людзі занятыя, яны будуюць свае жыцьці і кватэры ў крэдыт. Дзяржава будуе новы горад на месцы старога. Прагрэсіўныя грамадзкія колы выбудоўваюць стратэгіі змаганьня. Ідзеш па гэтай бяскрайняй будаўнічай пляцоўцы і адчуваеш раптам, як унутры нібыта загараецца лямпачка: тут, тут, тут. Тут ты жыў. Вось тут, памятаеш: тут табе было страшна. А цяпер на месцы страху – будыніна. Будучыня. Быццам колішнія страхі выкарчаваў «Зелянбуд». Менск зрабіўся месцам падманлівага спакою, узьведзенай у абсалют бясьпекі, узорам паліцэйскай працы. Гвалт і жах схаваліся за сьцены высокіх дамоў. Ніхто ня бачыць, ня чуе, не крычыць. Толькі той псыхічна хворы хлопчык, што часам ходзіць вуліцай, на якой мы цяпер жывем, раптам як залямантуе на хаду:
«Ы-ы-ы!»
Ён ідзе пад нашым бальконам, уздоўж Асмалоўкі ў бок плошчы Перамогі, і пранізьліва енчыць: працягла, роспачна, балюча.
«Ы-ы-ы!!!» І здаецца, што гэта крык гораду прарваўся нарэшце вонкі скрозь забудаваную прастору. Крык паступова заціхае. Людзі зачыняюць за сабой вокны. Зіма.
Ножыкі
Дзевяностыя былі даўно. Дзевяностыя былі нядаўна. Некаторыя рэчы ўжо ніколі ня вернуцца. Некаторыя адгукаюцца самым нечаканым чынам. Гомельшчына. Мы ідзем за дачкой па лесе, жонка зьбірае грыбы. У нас у руках пакеты і кухонныя, востра, па-вясковаму наточаныя нажы. Я кідаю свой нож наперад – і ён утыркаецца ў сырую зямлю лясной сьцежкі. Забытае, дзіўна прыемнае адчуваньне. Менавіта так мы гулялі ў ножыкі ў хмызах каля школьнага стадыёна. Утыркнуўся, увайшоў усім целам свайго прыгожага ляза – падыходзіш, абводзіш вакол яго кола, можаш рухацца далей. А калі нож з тупым гукам пляснуўся на зямлю – саступаеш ход суперніку. Ножыкі… А былі яшчэ ножыкі-«танчыкі». Наколькі я памятаю, там усё залежала ад таго, як кінуць нож: мудрагелістыя кідкі прыносілі больш перавагаў. Напрыклад, з-за сьпіны. Або паміж расстаўленых ног. А яшчэ была гульня ў краіны, у земляныя імпэрыі: дзе ножык утыркнуўся – там твая тэрыторыя…
Я спрабую расказаць пра гэта дачцэ. Здаецца, яна ня надта разумее. Хлопчыкі з нажамі на школьным двары – яе, жыхарку Гамбургу, гэта крыху палохае. Ці яна проста робіць выгляд?
Часам ножыкі з тых школьных гадоў лятуць даўжэй і трапляюць не туды. Вось нехта толькі што напісаў у мэсэнджэр. Ого, стары знаёмы, мы ня бачыліся 20 гадоў. Мы ўяўляем адзін аднаго – і перад нашымі вачыма тыя, маладыя твары, і ў вушах тыя, маладыя галасы. Адказваць – ці не? Мы належым нашым дзевяностым – або яны нам? Ці змаглі мы іх пераадолець у сабе, вырасьці зь іх, навучыцца ў іх нечаму? Ці гэта проста ўмоўнасьць? Час, які быў, мінуў, прамільгнуў, сышоў?..
Тое, чаго я больш за ўсё баюся ў такіх размовах з прывідамі 90-х, – гэта настальгія. Непазьбежныя параўнаньні і высновы: тады мы былі лепшыя, жылі весялей, і наогул там засталося ўсё шчасьлівае, сьветлае і жывое. Ня тое, што цяпер: работа, дом, клопаты, будзённасьць, грошы. «А памятаеш, як ты?.. А памятаеш Таньку?.. А Лаўрыка?.. А памятаеш, як мы?.. »
Ну, памятаю. І што?
Сярод дзесяці запаветаў мне не хапае аднаго. Навучыся забываць.
«Наша цудоўная маладосьць»
Жыць настальгіяй – убогі занятак. Людзей мусяць злучаць свабода, пяшчота і гордасьць, а не агульныя ўспаміны. Такія ўспаміны – наркотык, на які няцяжка падсесьці і потым гадамі мучыцца ад неадпаведнасьці твайго жыцьця фальшываму ідэалу «маладосьці». Калі я думаю пра свае дзевяностыя, дык знаходжу там шмат глупства… І ня проста глупства: тупасьці, абмежаванасьці, брыдоты, наіўнасьці і легкавернасьці. Усё, што было ў дзевяностых, няхай там і застаецца. Я не магу падтрымаць размову з тым, для каго работа, дом, дзеці, будзённасьць і грошы ёсьць сумнай альтэрнатывай таму страчанаму шчасьцю. Я думаю, што мой цяперашні сьвет значна больш цікавы, заняткі несувымерна зьмястоўнейшыя, людзі навокал глыбейшыя. Мне падабаецца, як мінае мой час. Я не хачу назад – нават калі б меў магчымасьць усё выправіць. Я падабаюся сабе такім, які я цяпер. У мяне няма ніякага жаданьня шмыгаць носам пад рытуальную бутэльку ці разразаць з кімсьці пракіслы торт памяці, аздоблены ягадкамі-згадкамі пра «нашу цудоўную маладосьць».
Чалавек зь дзевяностых
Цікава. Калі цяпер мы кажам пра кагосьці «чалавек зь дзевяностых», у нашым голасе гучыць шкадаваньне. Шкадаваньне, лёгкая пагарда, разуменьне, што нічога ўжо з гэтым чалавекам ня зробіш. Ён такі, ён застаўся ў дзевяностых. Няма сэнсу спрачацца. Чалавек зь дзевяностых безнадзейна адстаў, сьвет ідзе далей, безь яго.