А пра нас будуць казаць некалі: «людзі пачатку стагодзьдзяІ. Што мы пачуем у гэтых галасах?
Неяк мы з жонкай былі на сустрэчы зь пісьменьнікам Віктарам Казько. Той чытаў нейкія свае тэксты, задуманыя ў 80-я, напісаныя ў 90-я, а выдадзеныя ў наш час. Тэксты пра «сучасных» дзяўчат – паводле Казька, яны ўсе як адна мараць зрабіцца валютнымі прастытуткамі… Пра хлопцаў, чый ідэал працаўладкаваньня – рэкетырамі на рынку. Яшчэ там было нешта пра «дзяцей у гаўне»… Карацей, нешта такое натхнёнае савецкай перабудовачнай тэлевізіяй і фільмам «Маленькая Вера», нудная сацыяльная крытыка позьнесавецкага ладу, у якім аўтар дагэтуль жыве, бо сьвята верыць у тое, што напісанае ім – вечнае. Замест літаратуры – цёмнае, няўцямнае мармытаньне чалавека з васьмідзясятых, няздарная спроба выказаць дух часу з дапамогай мастацтва, як ён яго разумее.
Ня дай бог сядзець вось так праз трыццаць гадоў і чытаць людзям свае старыя, безнадзейна састарэлыя тэксты, падумаў я.
Чалавек зь дзевяностых адчувае, што старэе, і думае, што гэта мудрасьць. Чалавек зь дзевяностых ва ўсім бачыць руку Масквы. Чалавек зь дзевяностых мусіць супраць нечага за нешта змагацца, і калі аб’ект недасяжны, ён кусае тых, хто побач. Чалавек зь дзевяностых вымяшчае сваю крыўду за тое, што прайграў, на іншых прайграўшых. Чалавек зь дзевяностых дагэтуль лічыць, што ва ўсім вінаватая дыктатура. Чалавек зь дзевяностых любіць «Пагоню» і сьцяг, але любіць сябе так і не навучыўся. Чалавек зь дзевяностых упэўнены, што яшчэ трошкі – і ідэальная Беларусь прыйдзе на месца гэтай, няўдалай, змаскаленай і замаскаванай пад незалежную дзяржаву. Чалавек зь дзевяностых чытае толькі тое, што было ці магло быць напісана ў дзевяностых. Чалавек зь дзевяностых ненавідзіць усялякіх «няправільных», на ягоны погляд, беларусаў, усю гэтую «навалач»: занадта крытычных і іранічных недаверкаў, інтэлектуалаў, постмадэрністаў, фэміністак, «підараў», анархістаў, часам – жыдоў. Чалавеку зь дзевяностых вельмі замінае гісторыя. Хутчэй бы яна ўжо скончылася, хай бы надышоў час ідэалаў. А яго чамусь усё не відаць. Хто вінаваты? Ня я, кажа чалавек зь дзевяностых. Я ж усё рабіў правільна. Дык чаму ж?..
Чалавек зь дзевяностых жыве так, нібы ў яго ёсьць пад рукой нейкі іншы народ. Ня гэты.
Чалавек зь дзевяностых.
Не, я сябе ім не лічу. Я занадта малады, каб мяне называлі чалавекам зь дзевяностых. Я супраціўляюся. Я скідваю іх сяброўскую руку з пляча. Я не пазнаю іх на вуліцы. Я з усяе моцы хачу застацца маладым, бо перада мной ёсьць вусьцішны прыклад: чалавек зь дзевяностых.
І тады 90-я пішуць мне ў фэйсбук, 90-я дасылаюць мне friend requests, 90-я ўпарта хочуць уцягнуць мяне ў сваё Сьвята Пралітай Сьлязы па мінулым.
Дык ці адказваць на іхныя запыты?
Не
У гэтай кнізе ня будзе настальгіі. 90-я будуць, а настальгія – не. Я ня буду казаць: «а помніш?» Я напішу пра тое, што памятаю.
«Водка “Зверь”: похмелья не будет!» Утыркнуты ў зямлю ножык. «Наше чудо…» І гульня ў манэткі: чу! Правакацыя, палітыка, паэзія, партвэйн. Паліклінікі. Кніжкі і каханьні. Сьцягі! Булькатаньне паскуднага брэндзі і бумбамліт. Менск і мана. Гаражы і горыч. Мова і мары. Выкладчыкі і «Крыжачок». Нязгода і кампрамісы. Траўмы, шнары, зубы. Школа і…
Так, сапраўды. Вядома ж, спачатку была школа.
ШКОЛА
Стратэгічны аб’ект асобага прызначэньня
Прыяжджаючы да бацькоў у госьці, я выходжу на балькон пакурыць і бачу яе там, унізе. Сваю 142-ю «сярэднюю агульнаадукацыйную школу г. Мінска».
Зь дзявятага паверху бацькоўскага дому маю школу відаць вельмі добра: карычневы будынак зь вялікім ганкам, на якім мы гулялі ў старажытную гульню ўсіх эўрапейскіх шкаляроў – квача. Ганак напраўду досыць арыгінальны: прыступкі падымаюцца да ўваходу паміж дзьвюх вялікіх каменных сьценак-парэнчаў. Гэтыя сьценкі і цяпер нагадваюць выстаўленыя наперад лапы нейкай агромністай істоты. Больш за ўсё мая школа падобная да сфінкса. Позірк яе вокнаў-вачэй скіраваны некуды далёка, у Гатава, Лошыцу, Чыжоўку, у Маскву, Амэрыку, Афрыку, Атлянтыду, на Марс і на Вэнэру. Я заўсёды пачуваўся малым і нікчэмным, калі апынаўся перад гэтым ганкам, у яшчэ не самкнутых, але ўжо адчувальных абдымках каменных лапаў. Цяпер яна, вядома ж, выглядае не такой масіўнай і велічнай, мая школа. Проста двухпавярховы будынак. Першая турма. Другі дом. Дом, у якім ты жыў і выжыў.
Дом, у якім дарослыя асобіны твайго біялягічнага віду, ня зьвязаныя з табой крэўнымі сувязямі, спрабавалі зрабіць зь цябе чалавека. То бок навучыць жыць у зграі. Перадаць табе назапашаныя зграяй веды, абараніць ад свабоды, даць навык паслухмянасьці, пазнаёміць з важакамі, прымусіць цябе прайсьці ініцыяцыю. Упэўніцца, што ты не нясеш пагрозы іхнай супольнасьці. Што ты такі самы, як яны. Прынамсі, на першы погляд, самы важны для таго, каб тут ацалець.
Была, ёсьць, будзе
Мне сорак тры. Я куру і гляджу на сваю школу, адчуваючы дзіўны неспакой. Яна паказвае ўсім сваім выглядам, што ня мае да мяне аніякага дачыненьня. Дый я пазіраю на яе абыякава, нібы паміж намі ніколі нічога не было. Але мы абое ведаем, што гэта няпраўда.
Некалькі гадоў таму я як аўтар раману пра Шабаны зладзіў некалькі экскурсіяў па тутэйшых мясьцінах – пра гэта прасілі журналісты і проста знаёмыя, якія ніколі тут не бывалі. Апошнюю экскурсію я праводзіў для гасьцей зь Нямеччыны, якім расказалі пра маю кнігу і якія дужа зацікавіліся вось такім, не пазначаным у турыстычных даведніках Менскам.
Быў сонечны і халодны веснавы дзень. Мы пачалі з помніка загінулым у Другую сусьветную – маленькае сьціплае пахаваньне ў лясочку каля сьмецьцевага заводу, схадзілі да мэмарыялу ў Трасьцянцы, потым выправіліся да чыгункі, паблукалі між шабаноўскіх шматпавярховікаў, зайшлі ў краму майго дзяцінства, першы шабаноўскі магазін, у які мы, школьнікі, некалі бегалі падчас перапынкаў па піражкі… І дзе б мы ні хадзілі, я заўжды адчуваў, што яна побач, яна сачыла за мной са свайго ўкрыцьця, мая школа, яна ведала, што я тут, – яе флюіды насьцігалі мяне, яе голас нашэптваў: ты мой. Памятаеш мяне? Не рабі выгляду, што мяне не было. Нічога не зьмянілася. Ты такі – бо ў тваім жыцьці была я.
У кафэтэрыі я прапанаваў маім немцам пачаставацца каваю, пірожным «Карзіначка» і, на выбар, беляшом або сасіскай у цесьце, бо лічу, што інакш адчуць і зразумець наш край немагчыма. Як прафэсійны і зычлівы гід я прапанаваў узяць да ўсёй гэтай раскошы бутэльку таннага каньяку «Люідор» і спажыць нашыя ласункі недзе на сонейку, проста на лавачцы. Мае нямецкія госьці з сумневам паглядзелі праз халоднае каламутнае шкло на зьмярцьвелыя, нібы плястыкавыя прысмакі, з уздыхам зірнулі на мяне – і адмовіліся. Яны ўжо даўно марылі пра тое, як мы паабедаем у цэнтры, у «Васільках» – нармальнай чалавечай ежаю. Я пачуваўся расчараваным.
І тады я прапанаваў гасьцям пайсьці да маёй школы.
Звонку школа выглядала ціхай, яна мружылася ўсімі вокнамі і пазяхала, па пустым двары вецер ганяў плястыкавыя пакеты. Напэўна, былі вакацыі. Мы спыніліся перад уваходам, я пачаў нешта расказваць, немцы дасталі фотаапараты – і тады на ганак выйшаў вартаўнік.
«Что это вы тут снимаете? Уберите фотоаппараты!»
«Школу. Я тут вучыўся».
Ён крыху памякчэў. Магчыма, ён вучыўся разам са мной. Але ў твар мы адзін аднаго ня ведалі. Мы ведалі толькі гэты будынак: абодва, да апошняга закутка.
«Из какой вы газеты?»
«Я проста паказваю нямецкім гасьцям сваю школу. Гэта забаронена?»
«Иностранцы? Ну вообще-то да, запрещено. Нужно взять разрешение».
Я пераклаў. Немцы схавалі камэры. Мая школа не прызнавала мяне. Пазнавала, я бачыў – але не прызнавала. Як пакрыўджаная радзіма, яна была зусім блізка – і не пускала на свой бераг. Ёй было напляваць, кім я стаў пасьля таго, як апошні раз сышоў уніз па яе сходах. Кім-кім? Абы-кім. Пасьпяховыя людзі стараюцца пражыць жыцьцё так, каб школа заўжды была паблізу, каб не выходзіць з зоны яе прыцягненьня.