Զրնգում են նրանք խոր
Էն անտառում կուսական.
Ես կանչում եմ նորից նոր,
Ինձ թվում է, թե՝ կգան…
Զո՜ւր… վաղուց են, ախ, նրանք
Մեր սարերից գնացել.
Էդ զիլ ձեներն են մենակ Իմ ականջում մնացել…
Սուս… լռություն է. ոչ ձայն, ոչ ծպտուն. լռության մեջ թշշում է մթին անտառը։
Հետո մենք գնացինք նայելու Դիդը։ Գյուղի վերևի մասով էինք անցնում։ Մի ջինջ, սառն
առվակի վրայով անցնելիս, մեկն ասաց.
– Թումանյանը էստեղ լողացել ա։
Ակամայից կանգ առա, նայեցի ներքև վազող ջրերին։
– Այսինքն փոքր ժամանակ. գրած էլ ունի։
Էն առվակում կեսօրին
Երբ որ շոգից նեղանում
Գնում էինք լողանում…
– Էս առվակի մասին ա ասում։ Մարոն էլ հրեն էնտեղ ա թաղված։
Մեզ ցույց տվեցին հեռվում, մեն-մենակ կանգնած մի ծառ։
– Էնտեղ ա թաղված։ Հիշո՞ւմ եք.
Էն մենավոր ծառի տա
Փոս փորեցին մի խորին
Առանց ժամ ու պատարագ՝
Մեջը դրին Մարոյին։
– Մենավոր ծառը էն ա։
Դիդն արդեն մոտ էր։ Սա Թումանյանի ամենասիրած վայրն է. ''Հեյ գիդի հա… Ի՜նչ օրեր եմ անցկացրել փոքր ժամանակս էստեղ։ Երեխեքով հավաքվում էինք Դըդի դոշը՝ ուրց էինք քաղում, հասկերից պկու շինում, մեջքներիս վրա պառկում էինք ու ածում… ի՜նչ լավ էր… ''։ Իր կյանքի վերջին օրերին, Մոսկվայում, ծանր հիվանդ, Թումանյանը նորից անհուն կարոտով հիշել է Դիդը. ''Շատ էի ուզում, որ Դըդի ուսին լինեմ. էնտեղ եմ անցկացրել երեխա ժամանակիս լավ օրերը… Շատ եմ խաղացել էնտեղ, շա՜տ…''։ Թումանյանը նույնիսկ երգ ունի Դիդի մասին, որի խոսքն ու երաժշտությունը ինքը՝ մեծ բանաստեղծն է գրել։ Տուն-թանգարանում Արմենուհի Թումանյանը շատ չարչարվեց, բայց մագնիտաֆոնը չաշխատեց։
– Մագնիտաֆոնը շատ է հին, չի աշխատում, ուզո՞ւմ եք ես երգեմ ձեզ համար.
Ամպ ու հովերն անո՜ւշ-անո՜ւշ,-
Անցնում օրերն անո՜ւշ-անո՜ւշ,
Անջրայի՜ն, թեթևա՜սահ
Ամպ ու հովերն անո՜ւշ-անո՜ւշ։
Թախծոտ երգեց Արմենուհին։
Չկատարվեց Թումանյանի երազանքը։ Չկարողացավ վերջին անգամ տեսնել Դիդը, հրաժեշտ տալ Դիդին…
Դեռ պատանի, դեռ Ջալալօղլում, նա երազում էր տեսնել Եգիպտոսը ու երբ հեռանում էր Ջալալօղլուց, և ընկերները հրաժեշտի երգ էին երգում.
''Է՞ր հեռանա
Քո մայրենի աշխարհից…''
Նա գնում էր ու ասում.
– Ես ձեզ կտանեմ Եգիպտոս…
Եգիպտոս… Նա Ղարաբաղն անգամ չկարողացավ տեսնել. Լեոին խոստացել էր, իր բժիշկը ղարաբաղցի էր՝ ''մի շատ լավ, ազիզ տղա''՝ Գրիգոր Սուղյան, նրան էլ էր խոստացել ու չկարողացավ կատարել խոստումը, չկարողացավ անգամ Ալեքսանդրապոլ մեկնել՝ ''Անուշ'' օպերայի առաջին ներկայացմանը… Ժամանակ չուներ։ Մեծ հաշտարար էր, կյանքը վտանգի տակ դնելով, սպիտակ դրոշը ձեռքին, լեռներում ման էր գալիս. ''Ինչպես պիտի ծիծաղեք, երբ ինձ տեսնեք լեռներում, պատրոնդաշները գցած, զինված ոտից գլուխ, հարյուրավոր ձիավորներով ու ճերմակ դրոշակով''։ Հետո՝ ''…ամեն ջանք շարունակ գործ եմ դրել մեր գավառներում խաղաղություն պահպանելու… Եվ այսօր ես այնքան գոհ չեմ, որ գրականության մեջ մի որևէ բան եմ արել, որքան գոհ եմ, որ ակներև կարողացա իրար դեմ կանգնած ժողովուրդների սրերը պատյան դնել տալ''։ Եվ այսպիսի մարդու՝ Սարբոնի ու Պետերբուրգի համալսարաններն ավարտած երեք որդիներին բոլշևիկները տարան սիբիրներում կորցրին։
Դժբախտ դարում էր ծնվել, ժամանակ չուներ, և գրվելիք բանաստեղծություններն ու պատմվածքները դառնում էին նամակի պարզ ու հասարակ տողեր.
''…Վիշապի նման ձգվեց Կովկասի շղթան, Արևելքում պատռվեցին մութ ամպերը, փայլատակեց մի հրաշք ու իսկույն… կրկին ամեն բան ծածկվեց մի հսկայական վարագույրով ու մշուշով… Բայց այն ինչ հրաշք էր։ Այն Արևելքի ոսկե դռներն էին…''։
''Ես չեմ մոռանա այդ րոպեն. ոտներիս տակ, ներքև, պղտոր, մռնչալով, ոլորապտույտ անցնում է պատմական Հրազդանը…
Հրազդան, գետակդ իմ հայրենի,
Հրազդան, ջըրիկդ իմ անուշիկ…''
''Ղողանջում էին Էջմիածնի զանգերը-լայնածավալ հառաչանքի նման, ես երբեք այսքա
տխուր չեմ լսել Էջմիածնի զանգերի ձենը''։
''Ես աշխատում էի չնայել Արաքսին ու Մասիսին։ Բայց, այնուամենայնիվ, նայեցի մի անհասկանալի երկյուղով- Մասիսի գլուխն ծածկված էր ամպերի տակ.
Արաքսը ձեն չէր հանում- չէր պտտում
Ծանր ու խոր թշշում էր… ''։
Մենք բարձրանում ենք Դիդի կատարը։ Երևում են Չաթինդաղի, Պապաքարի, Դվալի, Լալվարի, Քոշաքարի, Ղարախաչի լեռները, Մոտկորի անտառներն ու Լոռու ձորերը։ ''Հեյ գիդի հա, մեր Լոռվա սարերը, ձորերը, անտառները…– մահվան մահիճին գամված ասել է նա,– մտքովս ինչպես գնացի հին ծանոթներիս մոտ, որ հիմի չկան, ինչպես եմ վերապրում անցած կյանքս՝ արդեն չքացած…''։ Երևի վերջին ժամերին նորից Դիդն է հիշել. ''Մարդ հիմի բարձր, շատ բարձր սարի վրա լինի''։ Մահը արդեն մոտ, շատ մոտ էր, իսկ նա երազում էր, երազում էր… ''Ախ, երանի ''Հազարան բլբուլս'' գրած լինեի, ի՞նչ լավ կլիներ''։ ''Ախ, մի վեր կենամ, ինչե՜ր կարելի է հրապարակել, ի՜նչ հնարավորություններ կան հիմա պարապելու, գրելու, բոլորը, բոլորը կա՝ առատ, լավ, իսկ ես… ես էս օրի եմ''։ ''Խանգարեցին, չթողեցին մարդ նստի, իրեն գործով կենա։ Ինչ եմ գրել մինչև հիմա, մի քանի տող բան, էն էլ վռազ, ոտի վրա''։ Ու նորից՝ ''Ախ, թե մի առողջանայի, դռներս պինդ եմ փակելու, որ էլ մարդ չթողնեմ ներս, նստելու եմ ու պարապելու և լավ եմ պարապելու''։ ''Գարունքի հետ հենց աչքերս բացվեն, ինչեր եմ թափելու, հեքիաթների, լեգենդների հեղեղ…''։ ''Շատ բեդովլաթ ժառանգ դուրս եկա։ Լոռին ինձ ահագին կապիտալ էր տվել, ծախսեցի, փուչ արի։ Ինչպես շռայլեցի, բոլորը կորցրի…''։
Կյանքս արի հրապարակ, ոտի կոխան ամենքի,
Խափան, խոպան ու անպտուղ, անցավ առանց արդյունքի։
Մահվանից առաջ կարոտով ասել է. ''Ես ավելի շատ մեր տունը կգնամ, մեր տունը
էնքան եմ կարոտել…'' (Հիշո՞ւմ եք ''Գիքորում''. ''…ես մեր աղբրի սառը ջրիցն եմ ուզում, դեդի… ես մեր տունն եմ գնում…'')։
Դա էլ չկատարվեց, դա էլ մնաց սրտումը։ 1923 թվի մարտի 22-ին (Դսեղում արդեն գարուն էր) Մոսկվայում մի ցուրտ, մի սառնամանիք առավոտ Թումանյան
հարազատներին պատգամ արեց.
– Ղոչաղ կացեք։– Ու դեռ այնքան ջահել՝ գնաց աշխարհից.
Աղբյուրները հնչում են ու անց կենում,
Ծարավները տենչում են ու անց կենում,
Ու երջանիկ ակունքներին երազուն
Պոետները կանչում են ու անց կենում…
Հեռվում ինչ-որ տեղ մեկը երկար կանչում է։ Հովիվ է երևի, ընկերոջն է կանչում։
Ես սթափվում եմ մտքերից։
– Գնանք, արդեն ուշ է,– ասում է Արմենուհին։
Արևը մոտենում է Չաթինդաղի կատարներին։ Մենք բլուրն ի վար իջնում ենք դեպ
գյուղ։
Երկնքում հատուկենտ աստղեր են երևում։
Հեռվում, Ծաթերից այն կողմ, լեռների վրա երևում է լուսինը՝ կիսատ հաց՝ վրա
մատների հետքեր։
Հրաժեշտ ենք տալիս դսեղցիներին ու Դսեղին։ Արդեն տոմս են պատվիրել մեզ համար, դանդաղ, զրուցելով իջնում ենք դեպի Թումանյան բարձունքը։
Գեղեցիկ է Լոռու ձորը՝ շրջված երկինք։ Լուսինը լեռների ետևից ելել ու մնացել է կանգնած. ձորը խորն է, վախենում է ձորի վրայով անցնել, իսկ աստղերը՝ ցածր, խոշոր-խոշոր, պլշած նայում են։ Ներքևում վշշում է ''տան տակի ձորի'' Դեբեդը. ''Գիշերները լռության մեջ միշտ ականջ էի դնում Դեբեդի ձայնին՝ երբեմն խուլ ու խոր, երբեմն պարզ ու ահավոր։ Եվ կարծես խոսում էր հոգուս հետ…''։ Լուսնալուսնի տակ փայլփլում ու կորչում է Դեբեդը, ասես կանչում է. ''Արի, Անուշ, արի տանեմ յարիդ մոտ''։
Վերևում բարձր, շատ բարձր, կամիր լույս արձակելով մի օդանավ անցավ, հետո մի
աստղ պոկվեց, գնաց, կորավ աստղերի մեջ։
Երկնքի անհուն, հեռու խորքերի
Անմուրազ մեռած սիրահարներ
Աստղերը թըռած իրար են գալիս…
– Սա Թումանյանի բարձունքն է։ Դսեղ գյուղը հիմա կոչվում է Թումանյան, հրեն Թումանյան բանավանը, Թումանյան կայարանը։ 950 աշակերտի համար դպրոց ենք կառուցում, էլի Թումանյանի անունով ենք կոչելու։ 21 կիլոմետր հեռավորությունից Փորթ-փորթ աղբյուրի ջուրը գյուղ ենք բերում և աղբյուրը էլի Թումանյանի անունով ենք կոչելու։ Սանահինի քարափին ամբողջ հասակով մեկ կանգնեցնում ենք արձանը։– Դսեղ գյուղի կոլտնտեսության նախագահ Սարգիս Աղաբեկյանն է խոսողը։
– Այնպես որ, համատարած Թումանյան է,– ժպտում է Արմենուհին և արտասանում է Էմինի տողերը.
Երբ Թումանյանը աշխարհում չկար,
Արդյոք Լոռվա սեգ լեռները կայի՞ն…
–Չկային,– իսկույն ասում է Սարգիս Աղաբեկյանը ու շարունակում է,– Էս ձորում՝ Ձաղի ձոր ենք ասում, Թումանյանի պապոնց այգիներն են եղել, որի մասին ''Հին օրհնության'' մեջ գրել է։ Լույս լիներ, կգնայինք, կնայեինք, ընկուզենիների բները մնում են դեռ։ Էն ձորում էր ապրում Ղոխնանց պապը։ Հիշո՞ւմ եք, ''Հառաչանքում'' գրած է։ ''Հառաչանքում'' գրածը հենց ինքը՝ Ղոխնանց պապն է պատմել Թումանյանին։
Ռիման նայում է ժամացույցին։ Ուշանում ենք։
– Մեր Գուգարանց աշխարհը, մեր Լոռվա ձորը բարով հիշեցեք,-ասում են Սարգիս Աղաբեկյանն ու Արմենուհին։
Մենք արահետով իջնում ենք դեպի Քոլագերան։ Մեզ ծանոթ արահետն է. մորոլվելու վախ չունենք։