Քուն էր մտել անտառը, և լուսինը բարձրից հսկում էր անտառի անուշ քունը, այնտեղ, ձորում աղմկում էր գետը՝ Դեբեդը, և միալար լռության մեջ, Դեբեդի միալար վշշոցի հետ ասես մեկը կամաց երգում էր մութ ձորում.
Հեյ , պարոններ, տեսա կանաչ գարունքին
Էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա,
Սիրուն հորթը մոլոր կանգնած իր կողքին
Էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա
Գընդակն առած գնում էր փուչ աշխարքից
Գանգատվելով մարդու անգութ արարքից
Արյուն տալով, մղկտալով իր վերքից
Էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա…
Մութ ձորում, իրոք, կարծես թե տխուր երգում էր ինչ-որ մեկը։ Հետո Փամբակի լեռներում սուլեց, այնուհետև երևաց Երևան-Թբիլիսի գնացքը։ Մենք արագացրինք մեր քայլերը։
Ներքևում երևում էին արդեն Քոլագերան կայարանի լույսերը։
=============
ՓՈՐՁԱՐԿՈՒՄ
Այս կողմերում հազվադեպ են ամպրոպները և թերևս դա էր պատճառը, որ Եվան, արթնանալով քնից, սկզբում չհասկացավ, թե ինչ թնդյուն-դղրդյուն է դրսում։ Հետո պարզորոշ լսեց ջրհորդաններում աղմկող ջրի ձայնը, ու նա հասկացավ, որ անձրև է տեղում։ Երբեմն առ երբեմն՝ նախ թույլ, ապա հետզհետե ահագնանալով, որոտում էր երկինքը։
Սովորություն էր՝ առավոտները չէր ուզում ելնել անկողնուց։ Սիրում էր երկար մնալ այդպես տաք ու փափուկ անկողնում, լսել դրսի ձայները, տրվել հուշերին։ Վերջին ժամանակները, չգիտես ինչու, նա ավելի հաճախակի էր տարվում այդ հուշերով։ Ինչո՞ւ էր այդպես՝ հասկանալ, ըմբռնել չէր կարողանում։ Նրան անհանգստություն էր պատճառում հատկապես այն հանգամանքը, որ, ասես ճակատագրի չար հեգնանքով, և նախկին ամուսինը՝ Ստեփանը, և նորը՝ Դավիթ Ավետովիչը, աշխատում էին նույն լաբորատորիայում, կողք-կողքի։ Ավելի շուտ՝ դա ոչ թե անհանգստացնում, այլ մի տեսակ բարկացնում, անբավականության զգացում էր առաջացնում իր մեջ։ Գնալով՝ Եվան ավելի ու ավելի էր ափսոսում իր թեթևամիտ քայլի համար, որ տեղի տվեց հոր շարունակական հորդորներին, բաժանվեց Ստեփանից։ Այո, վարձով էին ապրում, դժվար էր, Ստեփանի աշխատավարձի կեսից ավելին գնում էր դրան, իսկ հայրը դիտավորյալ չէր օգնում, թեպետ դրա հնարավորությունն ուներ։ Հայրը դժգոհ էր Ստեփանից, որ, փոխանակ ասպիրանտուրայում մնալու, գերադասեց գնալ նավթահանքեր։ Հորը կատաղեցրեց նրա այդ քայլը։ ''Նա կուլտուրական կյանքով ապրել չգիտի,– ասում էր հայրը,– այդպիսիները կարիքի մեջ են լինում շարունակ։ Ես գեղեցկուհի աղջիկ չեմ մեծեցրել , որ նավթագործ բանվորի տամ, դուրս եկ դրանից, ես գիտեմ, թե ում հետ եմ ամուսնացնելու քեզ։ Մինիստրի հետ եմ ամուսնացնելու։ Հարստության, ոսկու մեջ լող ես տալու''։ Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ լսեց նրան, եթե ինքը երջանիկ էր Ստեփանի հետ։ Պարզապես չհասկացավ դա, չուզեց հասկանալ։ Հայրը, իրոք, մինիստրի հետ ամուսնացրեց նրան. Դավիթ Ավետովիչը արդյունաբերության մինիստրի տեղակալ էր ու միաժամանակ դասախոսում էր քիմիայի ինստիտուտում։ Ստեփանը նույնպես այդ ինստիտուտն ավարտեց։ Իսկ ինքը երրորդ կուրսից թողեց, դուրս եկավ։ Դարձյալ հիմարություն արեց։ Հերթական հիմարությունը։ Եվան կարոտով մտաբերեց կուրսեցիներին՝ Լեոնիդին, որ գաղտնածածուկ սիրահարված էր իրեն, Ռաֆայել Ալիզադեին, որ հիմա նավթաքիմիական պրոցեսների ինստիտուտի դիրեկտոր է, Ելենային, որի հետ շատ մոտ էր և որը, համաձայն իր խոստովանության, վաղուց, դեռևս դպրոցական նստարանից, սիրում էր Ստեփանին։ Կրկին ու դարձյալ Ստեփանին հիշեց, վերստին ապրելով այն գեղեցիկ պահերը, որ անվերադարձ անցան ու էլ ետ չեն դառնալու… Եվան հանկարծ հիշեց, թե ինչպես մի անգամ Ստեփանը քիչ էր մնում խանդից սպաներ իրեն այն բանի համար, որ ինքը ժպիտով պատասխանել էր հարևանի բարևին։ Աստված իմ, ինչպես է նա կարողանում Դավիթ Ավետովիչի հետ աշխատել միասին, ինչպիսի մտքեր են ծագում նրա մեջ։
Նա ելավ անկողնուց, ոտքերով գտավ հողաթափերը, և գիշերանոցով, որի մեջ հստակորեն գծագրվոում էր նրա վայելուչ փխրուն մարմինը, մոտեցավ լուսամուտին։
Գորշավուն երկինքը քաղաքի վրա մռայլ մաղում էր իր ջրե փոշին, և ամբողջ բակն ու բակից այն կողմ, ասֆալտապատ փողոցը ճարպե փայլ էին ստացել։ Փողոցի ծայրին լուսաֆորը ներկվում էր մեկ կարմիր, մեկ դեղնագույն, մեկ կանաչ, և թաց ասֆալտը շարունակ անդրադարձնում էր այդ գույները։
Եվան՝ բարակ հոնքերով, նուրբ ու կապուտաչ, շեկ մազերով, որ արտակարգ գրավչություն էին տալիս նրա դեմքին, լուսամուտի առջև կանգնած լռին նայում էր դուրս, ուր թաց անձրևանոցներով ու անջրանցիկ թիկնոցներով աշխատանքի էին շտապում մարդիկ. Աշնանային քաղաքն արթնանում էր քնից։
Երրորդ տարին էր, ինչ Եվան ապրում էր այս տանը, սակայն այդպես էլ ոչ մի կերպ չէր կարողանում ընտելանալ ոչ տանը, և ոչ էլ, ավաղ, ամուսնուն։
Խոհանոցից ափսեների ձայն լսվեց։ Մարիամն է՝ մտածեց Եվան։ Ամուսինն արդեն աշխատանքի էր գնացել։ Միշտ այդպես էր. առավոտ շուտ , մինչև վարորդը կգար նրա ետևից, տեղից ելնում, մի գավաթ սուրճ էր խմում, կարագով պանիր-հաց ուտում և մեկնում՝ առանց կնոջն արթնացնելու։ Նա գնում էր քաղաքային փակ լողավազան՝ լողանալու, իսկ այնտեղից՝ ուղիղ մինիստրություն։
Այո, Մարիամն էր։ Նա այտեղ խոհանոցում, հավաքում էր սեղանը։ Մարիամը՝ իր տարիքին անհամապատասխան դյուրահավատ ու եռանդուն, առաջին հարկում էր ապրում։ Ոչ ոք չուներ և վաղուց, մինչև նույնիսկ Եվայի գալը, տանու մարդ էր համարվում այս ընտանիքում, ամեն ինչի հասնում, օգնում էր, և նույնիսկ բավականություն էր ստանում այն բանից, որ ինչպես Եվան, այնպես էլ նրա ամուսինը՝ Դավիթ Ավետովիչը, վստահում են իրեն, վերաբերվում ինչպես հարազատի. նա նույնիսկ առանձին բանալի ուներ, օրվա ուզած ժամին կարող էր գալ և, ինչպես սեփական տանը, անել այս կամ այն գործը։ ''Ձեր ցավը տանեմ, աշխարհը մեծ է, բայց էս մեծ աշխարհում ձեզնից բացի ես ոչ ոք չունեմ,– ամաչելով, քաշվելով ասում էր նա երբեմն։– Առանց ձեզ թող մի օրս չլինի''։ Ի պատասխան՝ Դավիթ Ավետովիչը կատակում էր. ''Շուտով ամուսնացնելու եմ քեզ, Մարիամ։ Մի լավ մարդ եմ ճարել քեզ համար''։ ''Պետքս չի,– թախծական, մեղավոր ժպիտը դեմքին ու մի տեսակ ծեքծեքուն, արձագանքում էր Մարիամը՝ չհամարձակվելով ուղիղ նայել Դավիթ Ավետովիչին,– իմ բաժին մարդը Հիտլերը կերել է''։ Եվ Դավիթ Ավետովիչն ու Եվան, և ամբողջ բակը գիտեին, որ ընդամենը մի քանի օրվա ամուսնացած՝ նրա ամուսնուն տարել էին ռազմաճակատ, որտեղ նա զոհվ՚ել էր Կերչի համար մղված մարտերում։ Մինչև հիմա էլ Մարիամը պահում է նրա նամակները՝ գրված Ղրիմից։
Եվան, դանդաղ շրջվելով լուսամուտից, պարզ, բայց ճաշակով կահավորված ննջասենյակով, որի մի պատը, մինչև առաստաղ, ծածկված էր գրադարակներով՝ դարակներին մեկընդմեջ դրված արձանիկներ, անցավ միջանցք, ուր Մարիամը չոր շորը ձեռքին սրբում էր պատի մեծադիր կլոր հայելին, բարի լույս ասաց նրան և մտավ լոգասենյակ՝ լվացվելու։
Քիչ անց, երբ նա դուրս եկավ այնտեղից՝ խավավոր երեսսրբիչը ձեռքին, Մարիամն արդեն ննջասենյակում էր և ինչ-որ բան էր խոսում այնտեղ։ Ուշադրություն չդարձնելով նրան, Եվան, հայելու առջև կանգնած, սկսեց պուդրել երեսը։ ''Վույ, մեղա քեզ աստված, էս ի՞նչ այլանդակ տեսք ունի,– պարզ լսվեց Մարիամի ձայնը,– էս տեսակ բաներին մարդ էլ փող կտա, կառնի՞…Քանի օր է մաքրում եմ, չի անցնում… Վերցնես ու դանակով մի լավ քերես։ Սպասիր մի հատ հարցնեմ Եվային, մեկ էլ տեսար բարկացավ''։– Եվա…
–Ինձ հե՞տ ես , Մարիամ,– կիսաշրջվելով ննջասենյակի կողմը, հարցրեց Եվան։
–Էս բանի մասին եմ, է, հարցնում,– ձեռքին ինչ-որ արձանիկ՝ առաջ եկավ Մարիամը։– Ասում եմ, ի՞նչ անեմ, չի մաքրվում։ Գուցե քերե՞մ դանակով։
–Ի՞նչը քերեք։
–Չե՞ս տեսնում… Իրենից մի բան չի ներկայացնում հերիք չի, քիթ ու մռութն էլ ներկի մեջ կորած։
–Դա ներկ չի, Մարիամ, ծառի տեսակ է դա։– Եվան կրկին շրջվեց դեպի հայելին։– Իսկ գիտե՞ք քանի տարվա արձան է։ Հարյուր տարվա։
–Ի՜նչ ես ասում,– Մարիամն օրորեց գլուխը, և, արձանիկը դնելով տեղը, սկսեց հեռվից դիտել այն։– Տեր աստված, մի՞թե Դավիթ Ավետովիչը մի բան չի գտել առնելու, որ դա է առել։ Ինչ հնացած բաներ է տեսնում, առնում, տուն է բերում, մի ասող լինի՝ էդ փողերն ինչ՞ ես քոռուփուչ անում։
–Արվեստ շատ է սիրում,– ուշացումով ասաց Եվան և սկսեց իրեն զննել հայելու մեջ։
–Թող սիրի՝ ինչքան սիրտն ուզում է, միայն թե, ասում եմ, մի կարգին բա՞ն չի գտել առնելու, որ դա է առել,– չէր հանգստանում Մարիամը։– Մի տես աչքերը ոնց է չռել։ Վու-ո՜ւյ, պռոշներն էլ հաստ-հաստ՝ ոնց որ սատանա։ Գիշեր ժամանակ մարդու առաջ դուրս գա՝ վախից տեղնուտեղը սիրտը կճաքի։ Տեսնես սրա՞ն էլ է աստված ստեղծել։
Եվան ժպտաց Մարիամի՝ ոչ այն է միամտորեն ասված խոսքերի, ոչ այն է շինծու պարզամտության վրա, և ասաց.